Links en rechts, deel 5: Progressief en conservatief

>> Wednesday, January 18, 2017


Afbeelding: Janus verbeeldt ook links en rechts (Bron: DaveBleasdale (CC BY 2.0))

In deze aflevering van de serie bespreek ik een boek: Is links beter dan rechts? van Frits Biefait. Hij betoogt dat het verschil tussen links en rechts het geloof in de maakbare samenleving is.

Volgens Bienfait is het verschil tussen links en rechts niet 'gemeenschap versus individualisme' [1] zoals ik in de vorige aflevering heb betoogd maar 'verandering': links ziet maatschappelijke problemen en wil daarom de maatschappij veranderen terwijl rechts zegt: 'begin bij jezelf' als je de wereld wilt verbeteren. Ik ben het niet eens met zijn interpretatie.

Laat ik op voorhand zeggen dat ik veel gebruik heb gemaakt van zijn werk. Behalve Norberto Bobbio, is Bienfait is een van de weinige auteurs, die ik ken die het onderwerp serieus nemen. Zijn beschrijving van de antropologie van het links-rechts dualisme en de manier waarop deze in Frankrijk is veranderd in een politiek onderscheid is een belangrijk inzicht. Voordat ik dit gelezen had, ging ik ervan uit dat dat wat nu ‘links’ en ‘rechts’ is geworden, op toeval berustte. Zoals ik zal laten zien, kan ik mij echter niet vinden in zijn conclusie over wat het verschil is tussen links en rechts.

Ik bespreek eerst hoe Bienfait tot zijn conclusie komt en zal daarna beargumenteren waarom niet verandering maar streven naar ‘gemeenschap versus individu’ een beter criterium is

De culturele antropologie van links en rechts

Volgens Bienfait is de indeling in twee kampen een veel algemener verschijnsel is dan we denken. Uit cultureel onderzoek blijkt dat dit ook Westerse culturen dit doen. Links wordt geassocieerd met tegendraadsheid, met afwijken van het ‘juiste’ of ‘goede’ patroon. Links staat daarom ook vaak in een kwaad daglicht. Daarom staan in de bijbel de schapen rechts en de bokken links en staat Jezus staat aan Gods rechterhand. Rechts goed, links is ongeluk zo leert het christendom.

Bienfait geeft voorbeelden van eigenschappen in verschillende volken die met links en rechts geassocieerd worden, hier zijn een paar voorbeelden:

Tabel 1 Er is grote overeenkomst tussen verschillende volken, ook niet Westerse over de betekenis van links en rechts. Dit is een kleine selectie uit de lijst van Bienfait (p38-40).
Links Rechts Cultuur
Nieuw Oud Ambon
Krom Recht Grieken
Oneven Even Grieken
Ondergeschikte Baas Nyoro
Wanorde Orde Nyoro
Aarde Hemel Nyoro, Ambon
Het kwade Het goede Nyoro, Grieken
Vrouwelijk Mannelijk Nyoro, Mapuche, Ambon, Grieken
Ziekte Gezondheid Nyoro, Mapuche, Grieken

De woorden ‘links’ en ‘rechts’ zijn volgens Bienfait dan ook niet toevallig verwant met ‘link’ (in de zin van gevaarlijk) en ‘recht’ (in de zin van orde en terecht of rechtspraak). Het feit dat het onderscheid tussen links en rechts zich in de politiek tweehonderd jaar lang heeft kunnen handhaven, bewijst ook dat het aansluit bij iets fundamenteels in ons denken. Het is een algemeen verschijnsel dat in de meeste, ook niet Westerse culturen, voorkomt. Het is dus geen toeval dat we spreken over rechtspraak en rechtvaardigheid en daarom ging Rita Verdonk recht door zee. Het omgekeerde geldt ook voor links: dat wordt geassocieerd met link.

Volgens Bienfait verklaart dit dat niemand kan zeggen waarom iets links of rechts is maar wel moeiteloos een idee of partij als links of rechts kan karakteriseren. De titel van zijn boek Is links beter dan rechts? heeft dus een dubbele bodem. Volgens de traditie is het antwoord een overtuigend ‘nee!’, terwijl de verlichte elite dit lang juist wel heeft gedacht [2].

Links en rechts in de politiek

Nu we begrijpen waar het vandaan komt en waarom het zo hardnekkig is, kunnen we een verband leggen met de politiek. Bienfait kiest daarbij voor een psychologische benadering. Hij stelt dat de betekenis van links en rechts in de politiek moet aansluiten bij gewoonten en tradities in de taal:
In de rechtse sfeer dienen zich aan: kracht, orde, het recht, veiligheid, zekerheid, hiërarchie. In de linkse sfeer; het nieuwe, jeugd, omverwerping, wanorde, armoede. (p47)
Hij constateert dat rechts staat voor ‘voortbestaan van mezelf, gezin en nakomelingen’ (p53). Omdat de meeste mensen in hun jonge jaren worden gevormd in een gezin en daar dierbare herinneringen aan zullen hebben is dit een bijzonder krachtig beeld. Het gezin is de mal voor ons denken over politiek. Vader is de leider, het gezin is het volk en de buren zijn de ander. Allemaal kijken we naar politiek vanuit dit gezinsframe [3] maar links en rechts doen dat vanuit hun eigen perspectief. Rechts kijkt vanuit het perspectief van het gezinshoofd: de sterke vaderfiguur die regels maakt en het gezin beschermd. Links denkt ook vanuit het gezinsframe maar dan vanuit het perspectief van het opstandige kind dat vaders gezag betwist.

Nu kunnen we de verschillen tussen links en rechts verklaren: vader wil zijn kinderen opvoeden: ‘kind verbeter je zelf’. De kinderen verzetten zich daartegen en zeggen: ‘vader je bent ouderwets’. Bienfait komt daarom tot de conclusie dat links en rechts staan voor twee verschillende houdingen ten opzichte van de wereld:
Rechts: Het is zoals het is
Links: Het kan anders!
Hij benadrukt dat het geen intellectuele maar een emotionele tegenstelling is.

Volgens Bienfait komt links daarom overeen met ‘progressief’ in de betekenis van ‘wereldverbeteraar’ en rechts met ‘conservatief’ in de betekenis van ‘behoudend’. Daarom is links altijd in oppositie en verdedigt rechts altijd van de bestaande orde. Links is heterodox, rechts is orthodox.

De dominantie van rechts

Ik moet toegeven dat het een aantrekkelijke verklaring is. Hiermee is bijvoorbeeld goed te verklaren waarom links altijd op achterstand staat ten opzichte van rechts [4]. Links heeft altijd veel uit te leggen omdat zij iets nieuws wil creëren. Verandering van het bestaande, dat zich heeft bewezen, is gevaarlijk want het nieuwe moet zich nog bewijzen. Rechts maakt een veilige keuze en hoeft daarom in principe niets uit te leggen.

Ronald Reagan laat zien dat de framing van rechts heel effectief is. Reagan speelde de aardige, maar strenge en rechtvaardige vader die het beste voorheeft met zijn kinderen. Rechtse politici zijn heel bedreven in framing [5]. Het kostte de Republikeinen weinig moeite om het beeld van Bill Clinton als goede familievader te ondermijnen [6]. De Democraten zijn bovendien in het nadeel. Het beeld van Hillary als ‘wijze moeder’ is minder effectief, niet doordat het een vrouwelijk beeld is of omdat zij onbetrouwbaar zou zijn – dat laatste is propaganda van rechts – maar omdat het niet past bij het perspectief van links: het opstandige kind.

Dit verklaart [7] waarom rechts altijd de dominante factor in de politiek is - hoewel je het niet zou geloven als je rechtse sites als Jalta, of bladen als Elsevier leest. Daarom heeft Nederland zelden een volledige linkse regering – den Uyl is voor zover ik weet de enige regering die links genoemd kan worden – en zijn rechtse kabinetten (CDA en VVD) gebruikelijk. Nog niet zo lang geleden was er zelfs een kabinet 'waar rechts Nederland zijn vingers bij [kon] aflikken'. Coalities van alleen linkse partijen zijn, anders dan van rechtse partijen, een zeldzaamheid.

De vijf criteria

Zoals ik in de vorige aflevering heb laten zien moet een criterium dat bepaalt wat links of rechts is, voldoen aan vijf criteria: tijdloosheid, neutraliteit, eenduidigheid, politieke relevantie en het moet de tweedeling beschrijven die we in de politiek zien.

Ik constateer dat het criterium ‘verandering’ goed voldoet aan de eerste drie criteria: de wil om de maatschappij te hervormen is geen recente mode. Ook is het neutraal omdat beide kampen, het behoudende en de hervormers, gelijkwaardig zijn. De wil van links om de maatschappij te veranderen en de naar binnen gerichte verandering van rechts zijn beiden respectabel. Hetzelfde kunnen we stellen voor de eis van eenvoud: het is duidelijk waarover het gaat. Met de vierde en vijfde eis heb ik echter meer moeite.

Politiek

In de eerste plaats is het geen politiek maar psychologie. Dit maakt het niet minder waardevol om de politiek mee te analyseren – zoals ik hierboven heb laten zien - maar het is minder bruikbaar als onderscheid voor links en rechts. Het is een verklaring waarom iemand links of rechts is maar het is geen beschrijving van de politiek van links en rechts. Ik heb hiertegen hetzelfde bezwaar dat ik ook al aanvoerde tegen de moraliteiten van Jonathan Haidt als criterium.

Zoals ik in deel 4 heb betoogd houdt politiek zich bezig met de vraag hoe ‘schaarse goederen’ verdeeld moeten worden. Wie heeft recht waarop en waarom? Wie zich tekort gedaan voelt komt in opstand, wie tevreden is met de verdeling is voor consolidatie van de bestaande orde. Het lijkt alsof de strijd gaat om verandering, maar dat is schijn want het gaat om een verdelingsvraagstuk.

Tweedeling

Tot zover zijn mijn argumenten misschien nog niet doorslaggevend: er is voor beide criteria wel wat te zeggen. Maar ik heb nog een derde reden. Als je goed kijkt naar het gedrag van rechtse politici zal je constateren dat ook zij niets anders doen dan de wereld naar hun hand te zetten. De meest expliciete verwoording van deze houding komt van een anonieme functionaris in de regering Bush [8]. Deze vertelde aan een Ron Suskind wat de filosofie van zijn regering was. Ik geeft het volledige citaat (mijn benadrukking):
The aide said that guys like me were "in what we call the reality-based community," which he defined as people who "believe that solutions emerge from your judicious study of discernible reality." ... "That's not the way the world really works anymore," he continued. "We're an empire now, and when we act, we create our own reality. And while you're studying that reality—judiciously, as you will—we'll act again, creating other new realities, which you can study too, and that's how things will sort out. We're history's actors…and you, all of you, will be left to just study what we do."
Niemand zal betwisten dat de regering Bush conservatief en uiterst rechts is. Deze uitspraak laat daarom zien dat het idee van Bienfait dat rechts ‘de wereld niet wil veranderen’ geen goed criterium is. Links heeft hier de rol van waarnemer (van de realiteit) terwijl rechts de wereld verandert. In de optiek van Bienfait is dit de omgekeerde wereld. Zijn criterium is geen verklaring voor het dualisme tussen links en rechts dat we in de praktijk zien.

Conservatisme

Bienfait is niet de enige die deze vergissing maakt. Conservatisme wordt vaak verward met traditionalisme. Iemand die traditioneel is, is voor behoud van het bestaande omdat dat vertrouwd en bekend is maar dat is geen politiek standpunt. Een links iemand kan ook een traditionalist zijn. Rechts gebuikt de kreet ‘conservatisme’ als dekmantel voor haar eigen vorm van utopisme: zij wil een wereld creëren waarin ‘de juiste’ mensen bepalen wie wat toekomt. Dat wordt geadverteerd als individualisme en vrijheid want dat klinkt beter dan ‘ons soort mensen verdient het te regeren’.

Daarom is rechts voor meer markt: in een competitieve omgeving vergroot de markt verschillen. De juiste mensen – de meest competitieve – krijgen een groter deel van de koek. ‘Vrijheid’ is de vrijheid om te bezitten en om niet delen. Het heeft niets te maken met onwil om de wereld te veranderen, integendeel, als het hen uitkomt de wereld in hun voordeel te veranderen zullen zij dat niet laten. Daarom is rechts voor een kleine staat omdat de staat het ongelijke resultaat van de markt corrigeert. In een kapitalistische economie die niet wordt gecorrigeerd neemt de ongelijkheid toe. Dat is ook precies wat we nu, na veertig jaar economisch beleid van rechtse signatuur zien: de ongelijkheid in de maatschappij is weer even groot als voor de beurskrach van 1929 [9].

Conclusie

Het criterium dat Bienfait voorstelt is geen politiek criterium want het leidt niet tot politiek handelen. Het criterium 'gemeenschap versus individualisme' verklaart het verschil tussen links en rechts beter. Het verdelen (of niet verdelen en ongelijkheid accepteren) is bij uitstek een politiek criterium: het is de taak van de politiek [10] om te zorgen voor een rechtvaardige verdeling van schaarse middelen omdat automatische (markt) processen leiden tot vergroting van de ongelijkheid. Daarom is rechts voor een kleine staat.

Politiek gaat om het veranderen van de wereld want dat is het wezen van wat politiek is: de maatschappij zodanig inrichten dat zij overeenkomt met jouw idealen. Dat doet rechts niet minder dan links.

Vorige afleveringen
Deel 1: Richting in de Politiek
Deel 2: Oorsprong en geschiedenis
Deel 3: Politicologie van het volk
Deel 4: Wat is het verschil?

Noten
[1] Of de alternatieve formulering: 'streven naar gelijkheid' - zie deel 4.
[2] Links heeft lang gedacht dat het beter was dan rechts. Bas Heijne schrijft over het verlichtingsdenken dat lange tijd dominant was in Europa. Op p34 in Onbehagen:
Wie voor Europa was, stond aan de kant van de Verlichting: deze nieuwe gemeenschap zou het voortaan stellen zonder de vernietigende eigenschappen die oude vormen van gemeenschappen hadden gekenmerkt – benauwd groepsdenken, nationalisme, aanspraak op vermeende superioriteit van de eigen cultuur, geloof in een unieke lotsbestemming van eigen volk en vaderland.
Al die emoties, die deel uitmaken van de traditie van de contraverlichting, die de Verlichting altijd als een schaduw heeft gevolgd, waren na ’45 tot taboe verklaard; we hadden immers gezien wat ervan kwam.

Dit is waar rechtse commentatoren zich boos over maken: het claimen van morele gelijk door links.
[3] Dit doet sterk denken aan George Lakoff. Volgens Lakoff denken mensen vanuit een frame. Hoe je over een onderwerp denkt wordt bepaald door het frame waarin het wordt gepresenteerd. ‘Gezin’ is een frame, maar frames kunnen ook heel basaal zijn: het lichaam is ook een frame. Frames worden getriggerd door bepaalde woorden te gebruiken. Deze techniek wordt veel in de marketing gebruikt. Links heeft traditioneel weinig op met marketing en zou er goed aan doen volgens Lakoff om zich hier beter in te verdiepen. Veel rechtse politici komen uit het bedrijfsleven en maken wel heel handig gebruik van framing. Lakoff hamert er voortdurend op dat linkse politici hier heel slecht in zijn en daardoor onnodig veel terrein verliezen. Links doorziet de rechte framing niet, erger nog, neemt die frames over en maakt ze zich eigen.
[4] Zie bijvoorbeeld dit overzicht van de coalities die Nederland hebben geregeerd sinds de Tweede Wereldoorlog. Van de totaal 29 kabinetten zijn is er totaal slechts eenmaal een linkse coalitie geweest: Den Uyl I. Dit was een coalitie van linkse partijen en een groep linkse dissidenten van het CDA. Verder zijn er alleen coalities van links met rechts en rechts onderling.
[5] Veel rechtse politici komen uit het bedrijfsleven en zijn vertrouwd met marketing dat in essentie ook framing is.
[6] Ja, Bill Clinton gedroeg zich niet als goede familievader, maar het er is veel meer aanleiding om juist rechtse politici als slechte familievaders te ontmaskeren: Rechtse politici als Newt Gingrich, en David Vitter misdroegen zich nog veel erger. Voor meer voorbeelden zie: The right-wing's 20 biggest sex hypocrites. Het is opvallend dat juist de verdedigers van normen en waarden zich er het minst naar gedragen. Terwijl Gingrich leiding gaf aan de ontmaskering van Bill Clinton pleegde hij zelf overspel. Een interessante vraag is waarom juist rechts daarmee wegkomt en niet links.
[7] Er zijn overigens meer redenen waarom rechts het beter doet dan links: rechts heeft betere lobbyisten, veel politici komen uit het bedrijfsleven. Het bedrijfsleven is hun thuisbasis, een thuisbasis die bovendien goed bij kas zit. Rechts is bovendien vaak ook veel bedrevener in het tactisch manoeuvreren.
[8] Dat was waarschijnlijk Karl Rove, ook wel het brein van Bush genoemd. Hij was een van de meest succesvolle campagnestrategen, die geen middel ongebruikt liet om te winnen. Hij was bedreven in de techniek van ratfucking. Hij was een leerling van Lee Atwater, die wist hoe je gebruik kan maken van racisme zonder er zelf van beschuldigd te kunnen worden. Wat ik wil zeggen: niet alleen de wil om te veranderen maar ook om te manipuleren.
[9] Dat het verander-criterium wringt blijkt ook bij de het beleid van de huidige regering (Rutte II). Deze coalitie gaat er prat op hervormingsgezind te zijn. Van links, met name de SP wordt juist beweert dat zij conservatief is omdat ze niet bereid is om te hervormen. Bij dit soort hervormingen gaat het altijd om veranderingen die resulteren in vergroting van de ongelijkheid: versterking van de markt, verzwakking van arbeidsrecht en bezuinigingen (verkleining van de staat). Het gaat om verandering inderdaad, maar het zijn veranderingen van de maatschappij naar rechts.
[10] Natuurlijk geldt dat niet voor alles, bijvoorbeeld als het land wordt aangevallen. Op dat soort momenten valt het verschil tussen links en rechts dan ook weg.

0 comments:

About This Blog

  © Blogger templates Sunset by Ourblogtemplates.com 2008

Back to TOP