Het clichémannetje

Marike Stellinga twitterde afgelopen woensdag: Ik kan het niet meer horen, dat 'de economie kapot bezuinigen'. Nieuw cliché. Oké, dat is een cliché maar daarom is het nog niet vanzelf onwaar. Het beste voorbeeld van het “kapot bezuinigen” van een economie is natuurlijk Griekenland, maar op dit moment gebeurt het ook in Spanje, Portugal en Ierland. En vergeet vooral ook het Verenigd Koninkrijk niet.

Maar laten we even afzien van het waarheidsgehalte en ons concentreren op clichés in het algemeen. Een mooie demonstratie van cliché gebruik gaf Mark Rutte afgelopen woensdag in het programma Gesprek met de minister-president. Daarin struikel je bij wijze van spreken over de clichés ... oh wacht, dat is ook een cliché ... en dan vooral clichés van het onware soort, die gebaseerd zijn op misverstanden. Zullen we dan maar eens?

Bekijk eerst zelf het interview:



Ik heb een paar fragmenten in het gesprek uitgelicht. Ik bespreek ze niet in de oorspronkelijke volgorde. Benadrukking in de citaten is van mij. De tekst kunt u op mijn blog in de juiste volgorde en in context nalezen.

Cliché 1: de financiën op orde brengen

Meerdere keren heeft Mark Rutte het over het 'onder controle brengen” van de overheidsfinanciën. Bijvoorbeeld in:

[fragment 1] Dominique van der Heyde: Afgelopen nacht zijn de vijf partijen het eens geworden over de details van het begrotingsakkoord. Bent u er blij mee?

Mark Rutte: Ja het is echt goed nieuws. Dat we dus laten zien aan de rest van de wereld, aan onze eigen mensen in Nederland, de bevolking, dat we de overheidsfinanciën onder controle brengen. Dat we de rekening niet doorschuiven naar volgende generaties. Dat de financiële markten vertrouwen houden. Dat de rente niet gaat stijgen.

Dit is een onwaar cliché. De staat heeft de begroting nooit helemaal onder controle: de inkomsten van de Staat door belastingontvangsten en afdrachten voor uitkeringen zijn sterk afhankelijk van de toestand van de economie. In 2008 zijn bovendien grote uitgaven gedaan om het Nederlandse bankwezen te redden. Door te bezuinigen op de overheidsfinanciën wordt de economie geschaad en zal de financiële positie in de toekomst alleen maar slechter worden.

Cliché 2: Schulden zijn slecht (en moeten bestraft worden)

Dit is in de noordelijke eurozone een veel gehoorde verklaring: de problemen in de knoflooklanden zijn de oorzaak van spilzucht. Mark Rutte:

[fragment 2]… je ziet in landen als Italië en Spanje wat [hoge schulden] met je economie doet. Dus je moet die financiën op orde brengen. Het eerste jaar kan dat niet anders dan met lastenverzwaring maar die moet je wel zo snel mogelijk weer teruggeven.

Ook dit is ronduit onwaar: Spanje stond er wat overheidsfinanciën betreft beter voor toen de crisis uitbrak dan Duitsland. Ook Italië was bezig met afbouwen van de staatschuld. Als gevolg van het uitbreken van de crisis zijn de schulden weer gaan oplopen. Hoge overheidsschulden waren niet de oorzaak van deze crisis maar een gevolg. Wat we in Spanje en Italië zien is het gevolg van verkeerd economisch en monetair beleid, niet van oplopende schulden. Hoe kun je verder van de waarheid zitten?

Cliché 3: Denk aan onze kinderen

In fragment 1 zegt Rutte dat we “de rekening niet [mogen] doorschuiven naar volgende generaties” Zo ook in het volgende fragment :

[fragment 3] MR: Ja ik zou het omdraaien. Kijk in Griekenland wat er gebeurt als je niet je overheidsfinanciën onder controle brengt en we doen dat dus ook niet omdat Europa dat wil. Wij willen dat de rest van Europa zich aan dat soort afspraken houdt. Wij doen dat omdat we het zelf van belang vinden, omdat dit kabinet zegt “je moet de rekening van deze crisis niet doorschuiven naar kinderen en kleinkinderen.” Wij moeten zelf orde op zaken stellen […]

Het denk-aan-onze-kinderen-cliché is het meest gebruikte argument voor bezuinigen. Wij moeten bezuinigen omdat we anders onze kinderen de rekening laten betalen.

Dit is baarlijke onzin. Stel u zelf maar eens de volgende vraag: aan wie betalen onze kinderen de rekening? Er zijn niet veel grijze hersencellen nodig om te bedenken dat zij dat betalen aan onze kinderen. Dus wat is het probleem dan?

Wat wij wel doorgeven aan onze kinderen is een gekrompen economie, waardoor zij, onze kinderen en kleinkinderen, economisch op achterstand komen te staan doordat er minder banen zijn en door de lagere welvaart. Dat is de echte erfenis die wij doorgeven.

Cliché 4: De rentelast

Een ander populair argument voor bezuinigen is dat we anders zoveel rente moeten betalen. Dat is natuurlijk waar, maar dat geldt alleen voor het nominale bedrag. Nederland betaalt momenteel heel weinig rente, ook volgens Mark Rutte.

[fragment 4] DvdH: Dat is heel slecht voor de economie al die lastenverzwaring. Dat zegt u ook altijd als VVD Premier toch? MR: Het is nog veel slechter voor de economie als de staatsfinanciën nog verder uit het lood komen te staan. Op dit moment betalen wij nog maar 1.97% van – gisteren was dat, het cijfer van vandaag – maar gisteren. De laagste rente sinds de Fransen het hier voor het zeggen hadden, sinds Napoleon. Zouden wij dit niet doen dan zou die rente heel fors gaan stijgen en stijgende rente betekent dat de staatsfinanciën nog verder uit het lood komen te staan.

en

[fragment 6] … miljarden extra uitgaven per jaar die extra aan die staatsschuld moeten worden toegevoegd en die je moet financieren. Plus stijgende rente voor mensen die willen investeren die een bedrijf willen starten – slecht voor de werkgelegenheid.

De rente die de Staat betaalt is op dit moment zo laag dat geld lenen bijna gratis is. Nominaal – als je alleen kijkt naar het bedrag – stijgt de schuld door de rente, maar reëel - als je corrigeert voor inflatie - blijft daar niet veel van over. Integendeel zelfs, de reële last kan zelfs dalen door inflatie. Maar waar het werkelijk om gaat is natuurlijk de schuldquote (schuld gedeeld door bruto binnenlands product). Die stijgt, niet alleen omdat de schuld toeneemt, maar vooral ook door de krimp van de economie. Bezuinigen versterkt de krimp waardoor de schuldquote alleen maar groter wordt.

Cliché 5: Het huishoudboekje

Mark Rutte gebruikt het woord nu niet, maar meestal wordt in dit soort discussies gerefereerd aan het “huishoudboekje van de Staat”.

[fragment 5] MR: … Wij moeten zelf orde op zaken stellen en de gevolgen zijn gigantisch als je dat niet doet. En we hebben op dit moment een tekort dat drie keer zo slecht is … wat 4,5 % is ten opzichte van de 1, 1,5 % in Duitsland en in Finland. Ook landen die goed scoren bij de financiële markten. Wij staan er drie keer slechter voor. Die financiële markten, maar dat geldt ook voor u en mij als we persoonlijke uitgaven doen, dat geldt voor bedrijven als ze investeringen willen doen, die willen vertrouwen hebben dat zo'n overheid zijn afspraken nakomt. Dus voor dat vertrouwen, voor die lage rente, voor de belangen van de Nederlandse samenleving, en ook voor toekomstige generaties, daarom doen we dit. Het heeft echt niet met Brussel te maken.

Ik heb in Cliché 1 al uitgelegd dat de overheid maar beperkte controle heeft over haar inkomsten en uitgaven, maar er is nog een ander probleem: de Staat is zo groot ten opzicht van alle andere spelers in de economie, dat wat zij doet gevolgen heeft voor de rest van de economie. Om een feedback loop te voorkomen moet de Staat daarom een anticyclische beleid uitvoeren. Het is verkeerd om te stellen dat wat geldt voor persoonlijk uitgaven en investeringen door bedrijven ook geldt voor de uitgaven van de Staat. Als de Staat minder uitgeeft krimpt de economie. Wat een individueel burger of bedrijf doet heeft een verwaarloosbaar effect op de economie, voor de overheid gelden andere regels. Het is dus een loos cliché.

Cliche 6: Het is de schuld van de financiële markten

Een boeman die ook vaak van stal gehaald wordt is de financiële markt:

[fragment 6] DvdH: Maar er zijn andere partijen in de Tweede Kamer die geen deel uitmaken van dat vijfpartijenakkoord, zoals de PVV en de SP. Die zeggen gewoon, laat dat tekort maar een tijdje oplopen dan kunnen we stimuleren in die economie. Dan verliezen we geen banen en juist dat is goed voor de economie.

MR: Twee hele grote gevolgen. In de eerste plaats, wat ik net schets: je krijgt sterk oplopende rentes en Nederland verliest het vertrouwen van financiële markten. Dan moet je dus echt denken over miljarden extra uitgaven per jaar die extra aan die Staatsschuld moeten worden toegevoegd en die je moet financieren. Plus stijgende rente voor mensen die willen investeren, die een bedrijf willen starten – slecht voor de werkgelegenheid.

Paul Krugman heeft het altijd over de confidence fairies die de economie van een land komen redden als maar braaf wordt bezuinigd. De grap is natuurlijk dat ze nooit komen, want net als feeën bestaan ze niet. Het vertrouwen van investeerders in Nederlandse wordt niet bepaald door hoe hard de overheid bezuinigt, maar door de mogelijkheid om er geld te verdienen. En als de economie krimpt is dat lastig. U hoeft het niet van mij te geloven maar misschien neemt u het wel aan van de “Bond King” van Pimco.

Momenteel is de economische situatie in Europa zo slecht dat investeerders hun geld in arren moede beleggen in … Duitse en Nederlandse obligaties. Daarom is de rente op dit moment zo laag – het laagst sinds de Franse revolutie nog wel, volgens Rutte. En, dit terzijde, daarom hebben pensioenfondsen het zo moeilijk om voldoende geld te verdienen om de pensioenuitkeringen op peil te houden. En nog iets: de reden waarom Nederland, maar vooral ook Spanje en Italië zo bang moeten zijn voor een hoge rentestand is dat zij geen heer en meester meer zijn over hun eigen munt. Zij zijn afhankelijk van een centrale bank die als belangrijkste doelstelling heeft het laag houden van de inflatie. De Europese Centrale Bank mag bijvoorbeeld geen staatsleningen garanderen om er voor te zorgen dat de rente ervan laag blijft. Beleid dat de economie ondersteunt, iets dat elke centrale bank voor zijn eigen land doet, is verboden in euroland. Bij wet verboden dus, niet omdat het niet kan. Met andere woorden: wij zijn overgeleverd aan de financiële markten omdat we daarvoor gekozen hebben. Het was zo bedoeld. Maar Mark Rutte durft met een glimlach en zonder knipoog te beweren dat hij er geen controle over heeft. Hij is onschuldig want “het de schuld van de financiële markt, ik kan er ook niets aan doen”. En ook nu weer wordt het clichémannetje niet tegengesproken door Dominique van der Heyde.

Cliché 7: het is de schuld van Brussel

Een andere boeman die het goed doet is Brussel:

[fragment 7] MR: Het tweede is dat we dan ook gewoon boetes krijgen. We hebben in Europa het Stabiliteit en Groei Pakt. Wij verwachten dat landen zich daar aan houden en als wij ons daar niet aan houden … ja dan krijgen we ook die boetes. Dus je moet in ieder geval 2.1 miljard reserveren voor die boete.

Een mooie omtrekkende beweging van Mark Rutte is dit. Eerst geeft hij de schuld aan Brussel om het even later weer terug te nemen (zie fragment 5) – want hij wil het ook echt wel zelf. Maar hoe heeft dit eigenlijk kunnen gebeuren? Waarom moet Nederland een boete betalen voor iets dat slecht is voor haar economie en dat van andere Europese landen? Waarom wordt dit zomaar geaccepteerd en wordt hierover niet onderhandeld? Omdat Mark Rutte zich dan volstrekt belachelijk maakt. Hij heeft er, samen met zijn minister van financiën zelf voor gepleit in Brussel. Niet Brussel, maar Den Haag wilde dit.

De Klisjeemannetjes

Marieke Stellinga, maar ook andere journalisten, hoor ik zelden protesteren als Mark Rutte en andere clichémannetjes (en soms vrouwtjes) met hun “waarheden” aankomen. In het interview brengt hij het ene na het andere cliché te berde zonder dat hem ook maar nauwelijks één strobreed in de weg wordt gelegd.

In Nederland is het merendeel van de bevolking het er over eens dat we moeten bezuinigen. Wie wil weten hoe dat komt hoeft niet lang te zoeken. “Tering naar de nering”, “even doorbijten”, “eerst het zuur dan het zoet”. Deze, en de clichés die Mark Rutte in Het Gesprek te berde brengt, zijn de clichés die je dagelijks in de media tegenkomt en die zelden of nooit weersproken worden. Ik zie dan liever de echte Klisjeemannetjes, ook zij rijgen clichés aan elkaar, maar die zijn te minste om te lachen.

---
Verantwoording foto's: screenshots van het programma, met tekst die hij op dat moment uitspreekt.
Deze post staat ook op Sargasso