De eurocrisis is weer terug (3): Europa’s knoflookgrens

In de het vorige deel in deze serie over de eurocrisis heb ik laten zien dat bezuinigen en hervormen verkeerd uitpakt: de werkloosheid in de eurozone is nu veel hoger dan in andere geïndustrialiseerde landen. In dit deel kijk ik naar de gevolgen van de euro op de handel tussen de eurolanden.

‘Ergens in Frankrijk loopt een grens, de knoflookgrens’, kopte Trouw een jaar geleden heel fraai. Deze grens splijt Europa en is onoverbrugbaar zeggen de eurosceptici.

Daar tegenover staat de politieke elite, die haar lot verbonden heeft met het slagen van de euro: als het zuiden maar genoeg hervormt dan lukt het wel, stellen zij. Het zijn herstelbare ‘weeffouten’, volgens Jeroen Dijsselbloem.

Eén zo’n weeffout is het grote verschil in concurrentiekracht tussen ‘zwakke’ en ‘sterke’ eurolanden. De eurocrisis wordt bestreden door de economie in deze landen te hervormen om deze zo competitiever te maken.

Vandaag bekijk ik of het , na vier jaar hervormen, is gelukt om de verschillen kleiner te maken.

Weeffouten zichtbaar maken

Hoe groot de verschillen tussen noord en zuid zijn is duidelijk te zien aan de handelsbalans van de eurolanden. De industrie in Zuid-Europa is onvoldoende concurrerend, waardoor de Zuid-Europese landen meer invoeren dan dat zij exporteren:

Figuur 1: Handelsbalans van Zuid-Europese landen. De kredietcrisis is zichtbaar als kortstondig herstel van evenwicht..

Na de invoering van de euro tijdens de vette jaren vóór 2008, importeren deze landen meer dan ze exporteren, waardoor hun handelsbalans permanent negatief is. De kredietcrisis is zichtbaar als kortstondig herstel van de balans. Pas de laatsten jaren begint de balans weer structureel boven nul te komen.

Het lijkt er op dat de hervormingen aanslaan. Alleen Frankrijk lukt het niet om de handelsbalans weer recht te trekken. In 2014 heeft het nog steeds een tekort, terwijl de balans van andere landen wel verbetert. Dit lijkt overeen te komen met het gangbare beeld: er is licht herstel in landen die hervormen. Alleen Frankrijk dat onvoldoende hervormt, blijft achter.

Stagnatie

Het resultaat van de opleving krijgt echter een hol karakter als je weet waar het vandaan komt: daling van de import.

Figuur 2 ‘ herstel’ door daling van de import

Het is inderdaad een resultaat van hervormen maar dan op een negatieve manier: de economie krimpt. Dit ‘herstel’ noemen is een gotspe.

Aan de andere kant van de balans staan de noordelijke landen:

Figuur 3 De handelsbalans van de sterke landen ten noorden van de knoflookgrens is permanent positief.

We zien dat Nederland en Duitsland sinds de invoering van de euro een groot en permanent handelsoverschot hebben. Vooral Nederland met zijn kleinere economie heeft een relatief groot handelsoverschot.

Om het wat beter zichtbaar te maken dat dit een effect is van de euro heb ik de handelsbalansen van noord en zuid in één figuur gezet en daarin het moment waarop de euro wordt ingevoerd, aangegeven [*].

Figuur 4: Na de invoering van de euro op 1 jan 1999 lopen de handelsbalansen van de eurolanden sterk uit elkaar.

Het is duidelijk dat vanaf de start van de euro de handelsbalansen als een waaier uiteen lopen.

De transferunie

Duitsland en Nederland verdienen goed aan de euro. Het is goed om dit nog even te benadrukken want het laat zien hoe onzinnig het argument is dat de euro ons veel geld kost. Ja, er is overduidelijk sprake van een transferunie, maar de richting van de geldtransfer is van zuid naar noord.

De euro is zo gunstig voor ons, omdat zij voorkomt dat de landen waar naartoe wij exporteren, hun munt devalueren. Afschaffen van de euro zal ons dus veel geld gaan kosten, omdat deze landen dan weer hun oude wapen terug krijgen: een eigen munt.

En hiermee kom ik op een ander belangrijk punt dat men licht kan vergeten: al die spulletjes die de zuiderlingen kopen moeten betaald worden.

Parallel met de stroom goederen is er dus een stroom geld in omgekeerde richting. Het onvermijdelijke resultaat is dan ook dat deze landen een grote schuld opbouwen bij Nederland en Duitsland. De oplopende overheidstekorten zijn daar slechts een onderdeel van, het grootste deel van de schuld zijn private schulden bij bedrijven en particulieren.

Figuur 5: Schulden van particulieren en bedrijven in Zuid-Europese landen.

Landen die een eigen munt hebben kunnen devalueren maar de eurolanden hebben deze opgegeven en moeten uiteindelijk een keer de rekening betalen.

Een economie kan daarom nooit gebaseerd zijn op een permanent overschot op de handelsbalans. Het is dan ook geen verrassing dat de economische vooruitzichten van Nederland en Duitsland alweer tegenvallen.

Muntunie onhoudbaar?

Voor veel mensen is dit verhaal het bewijs dat de euro uiteindelijk wel moet vallen. 'Hoe nu verder?' is de vraag.

Hervormen en bezuinigen helpt duidelijk niet. De doemdenkers zeggen dat het nooit zal lukken om de euro bij elkaar te houden want de eurozone is geen optimaal valutagebied. Maar waar we ook voor kiezen, opsplitsen of doorgaan, het zal ons in beide gevallen veel geld gaan kosten.

Voordat u zich terugtrekt op uw volkstuintje in afwachting van het naderende einde: in de volgende aflevering ga ik in op de oorzaak van het uiteenlopen van de handelsbalansen. Wat veroorzaakt de macro-economische onbalans?

Voetnoot

[*] Het moment waarop de euro echt in werking treedt is de dag dat de koersen worden gefixeerd. Het in gebruik nemen van de nieuwe munten en biljetten was alleen maar het moment waarop het publiek het echt begon te merken.

Verantwoording

Afbeelding gebaseerd op: Wikimedia Eurosymbool en Wikimedia Allium Sativum H. Zell

Figuur 1 t/3: Eurostat (tabelcode: namq_exi_c)
Figuur 4: Eurostat (tabelcode: tipspd10)

Eerdere afleveringen in deze serie over de eurocrisis:

• Deel 1: Frankrijk is de zondebok
• Deel 2: De prijs van hervormen

Read more...

De Predikers van de Laatste Dagen van het Kapitalisme

Ik weet niet waar ik moet beginnen, er staat zoveel onzin in dit verhaal van Marcel Bullinga in de Volkskrant: We zijn niet zielig, we zijn verwend. Het is overigens ook niet het eerste, ook in Die Zeit en de NRC heb ik artikelen van dit kaliber aangetroffen en besproken. Het zijn stukken waarin het einde van het kapitalisme wordt aangekondigd: nu komt de rekening voor de schulden die we gemaakt hebben en worden we gestraft voor onze zonden. We zijn verwend en gedoemd is het thema. Ik vermoed dat ik er veel gemist heb want het is een teken van deze tijd.

Dit is een begrijpelijke reactie: iedereen die een beetje het nieuws volgt weet dat het niet goed zit met de economie. Het ligt dan voor de hand – zeker in onze met calvinistisch cultuur – om te concluderen dat we ons door de duivel hebben laten verlaten verleiden de brede weg, niet de smalle weg, te volgen. Wij hebben ons rijk gevoeld, maar het was “makkelijk” of zelfs “gratis geld” dat we uitgaven. En dan zijn er de eenvoudige levenswijsheden als “leven op de pof is niet goed”. In de Volkskrant schrijft Bullinga dat een “geld rondstrooiende Europese Unie” het probleem is:

Welvaart zonder werk en zakendoen zonder moraliteit zullen ons op termijn vernietigen, zei Mahatma Gandhi. Nou, dat is precies wat er gebeurt. De hele wereld heeft zich er de afgelopen dertig jaar aan bezondigd, en nu betalen we de rekening. Vindt u het gek?

Je kan je afvragen waarom wij dat nu pas constateren. Die Euro is er nu toch al minsten 10 jaar, en waarom vinden we het nu pas gek? Omdat het nu mis gaat? En waarom hoor ik nu pas de klacht over zakendoen zonder moraliteit? Al sinds de jaren 80 wordt ons verteld dat dat juist goed is want dat is de onzichtbare hand van Adam Smith die zijn welvaart brengend werk doet. De bakker bakt geen brood voor U uit medelijden voor uw honger, maar omdat hij geld aan U kan verdienen. Dat is toch de moraal van Greed Is Good, of heb ik dat altijd verkeerd begrepen?



Die linkse betweters in de jaren 60, met hun idealen, die streefden naar een betere wereld hadden het bij het verkeerde eind. Nee, van moraliserende wereldverbeteraars hadden we genoeg, er moest brood op de plank komen, geen praatjes! Margaret Thatcher en Ronald Reagan lieten ons zien hoe het moest:

there is no such thing as society

en

government is not the solution to our problem; government is the problem

De amorele markt, waarin iedereen zijn eigen boontjes dopt was de oplossing. Alles komt vanzelf goed zolang de regering maar niet te veel regeltjes maakt en zich niet te veel bemoeit met de markt. Die moet “vrij” zijn om goed te functioneren.

Maar in 2008 kwam de hele zaak met donderend geraas naar beneden: al die vrijheid en greed hebben dat niet kunnen verhinderen. Nog steeds staan we in de stofwolken van de klap. Door de schok zijn barsten in de Euro zichtbaar geworden en geen politicus die ze lijmen kan. Nu komen de profeten ons vertellen dat het vroeger – voordat Thatcher en Reagan ons de blijde marktbootschap kwamen brengen – helemaal niet zo slecht was.  Nu moeten we weer terug naar vroeger, naar – het staat er echt - naar grootmoederstijd:

Het is de hoogste tijd om op onze schreden terug te keren. Einstein had gelijk: oplossingen moet je zoeken buiten het systeem dat de problemen heeft veroorzaakt. Dus niet nog meer schulden maken. Nee, terug naar de jaren vijftig!

We moeten weer echt geld gaan gebruiken, geld dat gebaseerd is op werk en niet op speculatie. Gebruik oude vormen van 'lokaal geld', zoals de Nederlandse gulden of de Engelse Totnes pound. Dat is een stimulans voor de lokale economie en bant speculatie.

Grootmoederstijd
Grootmoeder betaalde gewoon haar rekeningen en maakte het huishoudboekje kloppend. Zet de tering naar de nering. Geef niet meer uit dan je hebt, en leen met mate om te investeren. Terug naar grootmoeders tijd. Sparen! Een beproefd recept uit voorgaande eeuwen.

"Tering naar de nering" en kloppende huishoudboekjes zullen ons redden. Waar waren deze profeten toen de schulden gemaakt werden?

Ik heb in mijn vorige blog een aantal van deze “waarheden” geprobeerd te weerleggen. Heel kort: het is niet waar dat alle schulden het zelfde zijn, en dat schulden maken - “op de pof leven” - altijd slecht is. Huishoudboekjes zijn prima voor gezinnen, maar ook verstandige gezinnen maken schulden als ze bijvoorbeeld een huis kopen. Hoe goed ze ook hun best doen om af te betalen: als het huis "onder water komt te staan" verdrinken ze toch, hoe onschuldig ze ook zijn.

Ook wordt tegenwoordig wel erg makkelijk gedaan over de problemen van de Griekland, Portugal, Ierland en de Spanje, maar zijn we vergeten dat daar ook mensen wonen? Mensen zoals u en ik die ook niets aan die problemen kunnen doen? Waarom is niet eerder gewaarschuwd? Waardoor zijn die problemen eigenlijk ontstaan? Er zijn genoeg vragen maar daarop krijgen we geen antwoord, alleen maar volkswijsheden en moraliserend gepreek over de slechtheid “leven op de pof”? Het kost de Predikers van de Laatste Dagen van het Kapitalisme daarentegen niet veel moeite om (karakter) fouten aan te wijzen bij hele volken en culturen. Waar we vroeger niet mochten moraliseren wordt nu gemoraliseerd alsof het een lust is, zonder ook maar enige kennis van zaken, laat staan een echte oplossing. Ga zelf naar grootmoeder denk ik, als ik er weer een lees, zij is vast blij als U weer eens op bezoek komt en ze zal uw oplossingen prijzen.

Read more...

Het grote bezuinigen

Eindelijk, het is dan toch gelukt: Obama heeft een deal met de Republikeinen. Wat er de afgelopen weken, en vooral het afgelopen weekend is gebeurd is was een bizarre vertoning, en links en progressief Amerika vraagt zich wanhopig af hoe dit heeft kunnen gebeuren, en vooral wat de gevolgen zullen zijn.

De overeenkomst
Nu het “schuldplafond” is verhoogd kan de Amerikaanse overheid, weer geld lenen en kan voorkomen worden dat de Amerikaanse staat haar rekeningen niet kan betalen, iets dat in haar 235 jarig bestaan nog niet was voorgekomen. De politiek van afpersing heeft gewerkt: door te dreigen met economische rampspoed hebben de Democraten zowat alle hun eisen moeten inslikken. Tegenover elke dollar waarmee de kredietlimiet is verhoogd moet een dollar bezuinigd worden. Dat betekent dat er, uitgesmeerd over een periode van 10 jaar 2400 miljard dollar zal moeten worden bezuinigd. Er is al overeenstemming over de eerste 1000 miljard, die worden bezuinigen op de begroting(*). Een commissie samengesteld uit leden van beide partijen gaat nu een plan maken om het resterende bedrag in te vullen. Rond Thanksgiving dit jaar moet men er uit zijn. De partijen hebben zichzelf gedwongen om er uit te komen want als dat niet lukt dan worden automatische bezuinigingen doorgevoerd die in werking treden in 2013.

Het is dus het vertrouwde beeld dat we de laatste jaren vaker gezien hebben: de rechtervleugel van de Republikeinse partij krijgt haar zin: harde bezuinigingen op overheidsuitgaven en geen belastingverhoging en de linkervleugel van de Democratische partij, de Professional Left krijgt niets, en zij moet vooral niet zo negatief zijn over Obama.

De tegenvaller
Het was allemaal geen verheffende vertoning maar als een ding nu wel duidelijk is dan is het dat Obama niet de geschiedenis in zal gaan als een grote hervormer. Die mogelijkheid heeft hij gehad in de eerste twee jaar van zijn regering, en vooral direct na zijn aantreden toen de kredietcrisis nog vers in het geheugen lag. Achteraf kunnen we constateren dat hij die tijd gebruikt heeft om het stelsel van ziektekostenverzekering te hervormen maar daardoor te weinig heeft gedaan aan de oorzaak van de crisis door Wall Street niet beter te reguleren. Maar de grootste fout die hij heeft gemaakt was dat hij te weinig heeft gedaan om de economie te stimuleren.
De meningen lopen uiteen over wat nou precies het probleem is: is hij een zwakke en zelfs wat naïeve president of was dit wat hij eigenlijk wilde? Maar eigenlijk maakt het weinig uit: waar het om gaat is het resultaat van het beleid dat hij voert.

Schulden
Officieel is de recessie die het gevolg was van de kredietcrisis nu ruim 2 jaar geleden beëindigd. Maar de meeste mensen merken er nog niets van. Niet in Amerika maar ook niet in Europa. Het politieke gevecht dat zich de afgelopen weken afspeelde over de verhoging van het kredietplafond ging slechts over schulden. Dat heeft wel met economie te maken maar het doet niets aan de oorzaak van de problemen, integendeel het maakt de problemen alleen maar erger. Bezuinigen is de slechtste manier om een recessie te bestrijden, maar om de een of andere manier, ik heb er al vaker over geschreven, is dat de laatste jaren het antwoord van de politiek. Als reden hiervoor wordt vaak gegeven dat bezuinigingen nodig zijn om het vertrouwen te winnen van beleggers en ondernemers maar wie het nieuws volgt weet beter. Kijk bijvoorbeeld eens naar dit item dat de dag na het akkoord tussen de Republikeinen en Democraten (3 aug 2011) in het journaal werd uitgezonden:


In dit korte fragment is te zien hoe onzinnig het huidige beleid is. De Italianen laten hun beste dekhengst van stal Premier Berlusconi aan het woord om te vertellen dat de regering van Italië heel stabiel is, en dat ze in staat is om pijnlijke maatregelen te nemen. Kijk eens handelaren, hoe goed wij zijn: wij bezuinigen x miljard Euro. Maar in het zelfde journaal-item zien we wat de handel werkelijk denkt: het huidige beleid van Westerse regeringen leidt niet tot groei maar op zijn best tot stagnatie. Dit is nota bene één dag na de beslissing om $2400 Miljard dollar te bezuinigen in de komen 10 jaar. Verkrappend macro-economisch beleid, om Nico Klene’s eufemisme voor bezuinigen nog maar eens te gebruiken, terwijl we juist verruimend macro-economisch beleid nodig hebben.

De gevolgen
De gevolgen van de bezuinigingen in Amerika en Europa voor de economie zijn desastreus: door het krimpen van de overheid zal de werkeloosheid verder toenemen. Uitkeringen zullen worden gekort en lasten van gewone mensen worden verzwaard, zoals in Nederland bijvoorbeeld door te korten op huur- en zorgsubsidie. Hier in Nederland valt het op dit moment nog allemaal reuze mee, maar elders in Europa begint de crisis echt te bijten. Werkloosheidspercentages van 15% (Griekenland), 20% (Spanje), 14% (Ierland) en 9.2% (USA) veroorzaken politieke onrust en werken in het voordeel van extreem rechtse populisten. Ook in Amerika zijn het voor al de Tea Party activisten die baat zullen hebben bij de genomen maatregelen omdat de economie verder zal inzakken. Het Grote Bezuinigen is nu echt begonnen. Na Europa is nu ook de Verenigde Staten aan de beurt.

Want waar gaat het om? Voor de meeste mensen is het het belangrijkste dat het economisch weer beter gaat en dat er weer meer werkgelegenheid komt. Het is nu 3 jaar geleden dat de economie een klap kreeg door de kredietcrisis en behalve op de beurzen en op de internationale kapitaalmarkt gaat het economisch nog steeds slecht. Wall Street groeit en bloeit als voor de crisis maar de gewone burger voelt zich in de steek gelaten. Het is de voedingsbodem van Tea Party en populistisch rechts in Europa. En, oh ja die verkiezingen in 2012 gaan nog spannend worden.

---
(*) De Amerikanen hebben het over discretionary spending, ik vertaal dat hier met begroting. Eigenlijk: de budgetteerbare uitgaven. Het andere soort uitgaven waarop wordt bezuinigd zijn de entitlements, wat ik hier vertaal met uitkeringen, zoals werkloosheidsuitkeringen. Social Security, de Amerikaanse versie van onze AOW, valt daar strikt genomen niet onder omdat dat een verzekering is: werknemers dragen hiervoor een premie af, al gaan er ook stemmen op om daarop te bezuinigen. Meer details bij TPM en Jared Bernstein. Zie de bijvoorbeeld de NRC voor een Nederlandstalige samenvatting.

Read more...