Hoe Jeroen Dijsselbloem weeffouten uit de euro haalt

Dit verslag van mijn bezoek aan het Studium Generale met Jeroen Dijsselbloem is gelijktijdig gepubliceerd op Sargasso. In deze versie heb ik achteraan de scan van de folder die werden uitgedeeld bij de uitgang toegevoegd.

Vorige week maandag zat ik in de aula van het academiegebouw van de Universiteit van Utrecht. Jeroen Dijsselbloem komt praten over Europa. De zaal gonst. Ongeveer tweehonderd man wachten op de komst van de minister. Achter me zitten studenten. Ze overleggen wat ze gaan doen na hun studie. Een van de jongens hoor ik zeggen dat hij eerst maar eens gaat kijken bij een grote bank. Een verzekeringsbedrijf zit er niet in want hij heeft geen actuariaat gedaan en nu is het daarvoor te laat.

Alle leeftijden zijn vertegenwoordigd maar de meerderheid is jong en deftig gekleed, compleet met - indien van toepassing - colbertje en dasje. Als later professor Kool, die de studenten achter mij blijkbaar goed kennen, binnenkomt (Clemens Kool, hoogleraar Financieringen en Financiële markten te Utrecht), constateert een van hen dat hij als enige op het podium geen stropdas om heeft. ‘Als professor mag hij dat,’ zegt hij. Jeroen Dijsselbloem is in donker pak gehuld - het uniform van de Echt Belangrijke Mensen – en hij heeft natuurlijk wel een stropdas om, een lichtblauwe. Professor Esther-Mirjam Sent (hoogleraar economische theorie en economisch beleid aan de Radboud Universiteit) is gekleed in een vrolijke, rode jurk. Als Jeroen Dijsselbloem binnenkomt, gaat alle aandacht naar hem, maar hij gaat na het handen schudden meteen zitten en begint druk met papier te schuiven.

De avond is georganiseerd door het Studium Generale van de universiteit in samenwerking met de Werkgroep Europa van de Partij van de Arbeid. Later wordt gemeld dat een van de kandidaat-lijsttrekkers voor de Europese verkiezingen ook in de zaal zit. De eerste spreker, die de forumleden introduceert, vertelt dat Europa belangrijk is voor Nederland, maar dat hij zich er van bewust is dat er ook grote weerstand tegen Europa is. Sommigen willen dat Nederland weer zelf het heft in handen neemt. Dijsselbloem is voorzitter van de Eurogroep – de gezamelijke ministers van financieren van alle eurolanden. Hoe wil hij van de euro een gezamelijke basis maken voor een welvarend Europa? Hebben we daar nog vertrouwen in? Het woord is aan Dijsselbloem.

Sterk en sociaal hervormen

Jeroen Dijsselbloem begint zijn rede met de verontschuldiging dat hij geen speech heeft voorbereid. Hij zegt: ‘Ik heb het niet aan mijn mensen gevraagd.’ Toen hij de uitnodiging kreeg, dacht hij namelijk dat het een avond zou worden zoals hij die vroeger vaak heeft meegemaakt bij de PvdA: lange vergaderingen in achterkamertjes boven cafés waar je scherp werd ondervraagd. Ja, daar kon het hard aan toegaan, maar meestal kwam achteraf wel iemand een schouderklopje geven: ‘Goed gedaan Jeroen.’ Maar vanavond moet hij dus improviseren. Op de lessenaar liggen echter grote vellen papier met aantekeningen, dus zo onvoorbereid is hij nu ook weer niet.

Dijsselbloem probeert een positieve toon aan te slaan die is afgestemd op het publiek. Hij heeft het over de noodzaak van hervormingen die de dynamiek van de economie weer moeten herstellen, zodat ook jonge mensen een baan kunnen vinden. Alle landen moeten hervormen, ook Nederland en Duitsland. De tegenstelling tussen Noord en Zuid is helemaal niet zo groot als mensen vaak denken. De crisis van 2010 is traumatisch geweest maar Europa is daar nu van aan het herstellen.

Europa staat onder grote tijdsdruk, maar we mogen geen verkeerde maatregelen nemen. Dus niet weer op goedkoop geld vertrouwen. Van opbreken van de eurozone kan geen sprake zijn. Het devies is: concurrentiekracht en dynamiek herstellen. Landen weer in macro-economische balans brengen. Dat, kort weergegeven, is de essentie van zijn verhaal. De kernopdracht die Dijsselbloem voor zichzelf en andere Europese leiders ziet, is het gezamenlijk werken aan herstel van de concurrentiekracht van alle landen maar zodanig dat dat niet ten koste gaat van de verzorgingsstaat. Hij citeert de PvdA slogan: sterk en sociaal. Er moet – uiteraard – nog veel gebeuren. Alle drie de sprekers zullen dat die avond zeggen.

Weeffouten

Een woord dat die avond vaak valt is ‘weeffout’ – de euro heeft gebreken en daar moet wat aan gedaan worden. In tegenstelling tot Dijsselbloem is Clemens Kool daar heel duidelijk over. We moeten grote problemen oplossen. De financiële markten zijn onbetrouwbaar. Ze zijn manisch-depressief: of de markt is te positief, of - als het een beetje tegen zit - er is grote paniek. Toch moeten we daarmee rekening houden. Een ernstig probleem voor de euro is dat er geen lender of last resort is. Het is de ECB statutair verboden deze rol te vervullen. Dit betekent dat de financiële markten weten dat als een land problemen heeft er geen centrale bank is die kan garanderen dat een land haar schulden kan betalen. Dit is de belangrijkste oorzaak van de instabiliteit van de eurozone.

Een ander groot probleem is dat de eurozone geen centrale regering heeft. Dat maakt de munt erg kwetsbaar. Bij elke crisis komt namelijk de vraag op of een land uit de euro zal stappen - of zal worden gezet. Het ontbreken van centraal gezag veroorzaakt ook onevenwichtigheden. Grote en sterke landen dwingen kleine en zwakke landen tot hervormen, maar doen zelf weinig. Duitsland heeft bijvoorbeeld een groot export overschot, maar daar wordt niets aan gedaan.

Een belangrijk tekort van de euro is ook het ontbreken van een transfer mechanism. Geld van rijke delen moet op de een of andere manier naar de arme delen vloeien. Om te illustreren waarom dit noodzakelijk is maakt Kool een vergelijking met Nederland. In Nederland hebben de provincies Groningen en Brabant een groot overschot op de betalingsbalans door respectievelijk de export van grondstoffen en door de vestiging van veel technologiebedrijven. Toch geeft dit geen problemen omdat een deel van het overschot zonder morren naar de andere provincies vloeit. Dat geldt niet voor de landen in Europa: het exportoverschot van Duitsland veroorzaakt wel grote problemen. Met dit voorbeeld logenstraft Kool de belangrijkste hervormingen waarmee Dijsselbloem de crisis te lijf wil gaan: herstel van competitiviteit en macro-economische balans zullen niet voldoende zijn.

De oude en de nieuwe elite

Ik kan niet zeggen dat ik teleurgesteld naar huis ging, want ik had vooraf niet de illusie dat Dijsselbloem iets zou zeggen dat mij enige hoop zou kunnen geven. De avond maakte wel duidelijk in welke richting Europa moet veranderen - naar meer eenheid en een volwaardige centrale bank - maar tegelijkertijd was het ook een illustratie van het onvermogen van de politiek om dit bereiken. Wat het vooral liet zien was dat onze Europese leiders – want daar kunnen we Jeroen Dijsselbloem als voorzitter van de Eurogroep zeker toe rekenen – geen oplossing hebben voor wat eufemistisch de ‘weeffouten’ worden genoemd. Het blijft bij ‘hervormen’: de verzorgingsstaat afslanken en dynamisch maken en het gladstrijken van macro-economische onevenwichtigheden. Maar aan de grote en structurele problemen van de euro wordt niets gedaan. De politiek is nog op adem aan het komen van de vorige crisis en doet alsof zij dat verdiend heeft.

Ook van de aankomende elite – het publiek in de zaal - is niet veel te verwachten. Er waren wel veel vragen, maar ik heb geen fundamentele kritiek gehoord. Het was een keurige, en gezellige avond, zonder onvertogen woorden. Crisis? Hoezo crisis? Jawel, er is wel een crisis maar die werd op deze avond in ieder geval niet gevoeld. Van enige weerstand tegen Europa was geen sprake want de aanwezigen verwachtten zelf carrière te maken in Europa. Dijsselbloem heeft het vroeger in de PvdA-vergaderzaaltjes boven het café wel zwaarder te verduren gehad.

Gebeurde er dan helemaal niets? Nee, geen protest maar wel een actie. Bij de uitgang stonden mensen te folderen voor het Europees Burgerinitiatief voor een Onvoorwaardelijk Basisinkomen. Een Europees initiatief dat wel, maar het zal de eurocrisis niet oplossen.

De crisis in Europa lijkt alleen maar minder geworden te zijn, maar het is nog steeds even erg. ­De euro heeft ernstige structurele gebreken die niet gerepareerd kunnen worden door de crisismanagers die nu het Europese beleid maken. Ik zeg vaak dat de crisis in Europa is nog lang niet is afgelopen en dat het eerst erger moet worden voordat het beter gaat. Het werd die avond weer bevestigd.

Afbeelding: Scott Robinson

Deze folder werd uitgedeeld bij de uitgang:

Read more...

De totale vraag: waarom duurt de crisis zo lang?

Via Ewald Engelen vind ik dit overzicht met particuliere schulden per land in de Economist. In Nederland is zijn deze schulden vergeleken met andere landen enorm opgelopen. Zie de figuur in de link. Dat het zo erg was wist ik niet.

Dit is een schokkende figuur, het laat zien waarom de crisis in Nederland zo hardnekkig is. Het laat ook duidelijk zien waarom mensen minder besteden: er wordt op grote schaal schuld afgelost. Dit is echt een typische "schulden crisis" - een recessie die ontstaat doordat schulden te hoog zijn opgelopen.

Door het inzakken van de economie wordt het onderpand van de schulden - de huizen in dit geval - minder waard en is iedereen plotseling gedwongen te verkopen of af te lossen. Hierdoor valt de "totale vraag" weg (aggregate demand, hoe vertaal je dat?) en krimpt de economie nog harder waardoor de onderpand nog meer in waarde daalt. De economie komt in een negatieve spiraal.

De enige die dit kan stoppen is de overheid. De Nederlandse overheid doet dit echter niet - om politieke redenen, niet om economische redenen: zie mijn laatste post op Sargasso over de conservatieve revolutie in Nederland.

Dit is mogelijk omdat er vrijwel geen oppositie tegen dit beleid is. De Partij van de Arbeid zit in deze regering en staat - blijkbaar - achter dit beleid. Ook andere linkse partijen zijn voor bezuinigingen en "hervormingen" die meestal neer komen op afbraak van de verzorgingsstaat en wetten die arbeidsnemers beschermen tegen willekeur van de werkgevers. Flexibilisering stimuleert de economische groei is de veronderstelling.

Veel beleid wordt economisch gemotiveerd, maar als je dat onderzoekt blijkt het vaak niet te kloppen. Vaak monden deze discussie uit in oeverloze welles/nietes discussies over de noodzaak van bezuinigingen en men komt zelden of nooit tot een conclusie. De discussies leiden alleen maar af van kern van de zaak - zoals een goochelaar zijn publiek om de tuin leidt. De economische crisis biedt conservatieve politici de mogelijkheid om "hervormingen" door te voeren die in hun maatschappijvisie passen. Dat is de diepere reden waarom de crisis zo lang aanhoudt in Nederland.
---
Foto: CorporatieNL

Read more...

Deposito garantie voor Cyprus - nu even niet

Europese politici hebben weer eens het gas opgedraaid, zodat de crisistemperatuur opnieuw lekker oploopt. Deposito garantie? Nu even niet. Heel erg slim. Het principe van deposito garantie voor kleine spaarders (zeg tot een ton) is nu juist dat die nooit bang hoeven te zijn hun geld te verliezen. Vertrouwen is hier het sleutelwoord. Zodra mensen het niet meer vertrouwen halen ze namelijk hun geld van de bank.

De EU heeft nu dit vertrouwen beschaamd.

En dat door mensen die altijd zo hun mond vol hebben over het belang van vertrouwen van investeerders.

Ik kan het echt niet meer volgen. Wat denken ze? Denken ze eigenlijk überhaupt wel? Of is het enige wat voor ze telt het kleine eigenbelang van hun eigen landje, of hun eigen herverkiezing? Of laten ze zich alleen maar adviseren door een paar schimmige lobbygroepen die weliswaar wel veel geld hebben (en voor later een leuke baan dus)?

Ik zeg het maar weer eens voor de tichtste keer + 1: deze crisis is nog lang niet voorbij. Ik kan daar nu ook aan toevoegen dat dat niet ondanks, maar dankzij de politici en functionarissen is die Europa besturen.

---
Illustratie: acme

Read more...

To ESM or not to ESM

In de Tweede Kamer wordt gisteren en vandaag gediscussieerd over de ondertekening van het verdrag voor het Europese Steunfonds. Ondertekening betekent dat Nederland voor maximaal 40 miljard euro aangeslagen kan worden om landen in de eurozone te helpen die in economische problemen komen. Ik maak me zorgen over de kwaliteit van het debat. Politici die zeggen dat ze moeilijke keuzes maken doen dat juist niet en zadelen de burger met de rekening op. Moeten we nu wel of niet ondertekenen? Het gaat om veel geld. Er is wel degelijk een oplossing voor de eurocrisis, maar dan moet er echt gekozen worden, namelijk vóór de euro.

Mogelijk kwam Tony Van Dijck van de PVV nog het dichtst bij de waarheid toen hij er schande van sprak dat de ECB meer dan 1000 miljard euro aan Spaanse en Italiaanse obligaties heeft uitgeven zonder dat het ook maar iets heeft geholpen. De rente in Spanje is namelijk weer flink aan het stijgen. Hoe dicht hij bij de waarheid zat zal ik straks uitleggen.

Het dieptepunt van de avond was CDA Kamerlid Blanksma. Zij zette nog eens keurig de clichés die ik vorige week besprak (en een paar andere) op een rij: (ik parafraseer) Begroting op orde, schulden kan je niet met schulden goed maken, schuld mag je niet door schuiven aan onze kinderen, we moeten hervormen zodat de economie weer groeit. Even daarvoor sprak ze als schooljuffrouw de Kamer nog even toe: er moeten strenge maatregelen genomen worden tegen landen die de boel op hun beloop hebben gelaten. Desnoods moeten ze onder financiële curatele geplaatst worden. Uh? Landen onder curatele?

Ook Esther Ouwehand van de Partij van de Dieren liet zien niets geleerd te hebben van deze crisis: zij wil het mogelijk maken dat Griekenland officieel kan uittreden uit de Euro. Het regelen van uittreding is niet slim omdat dit de speculatie tegen zwakke landen bevorderd. Dit zal de instabiliteit van het toch al instabiele systeem dat we nu hebben alleen maar vergroten. Dat is overigens ook het belangrijkste argument tegen uittreding van Griekenland: het is een precedent. Als dat gebeurt, dan weet iedereen dat de landen in de eurozone elkaar niet onvoorwaardelijk vasthouden en men gaat speculeren welk land daarna aan de beurt is.

Maar echt droevig word ik van de architect van het lente akkoord, Wouter Koolmees van D66: volgens hem is de ESM nodig om de financiële markten weer vertrouwen te geven. Wouter gelooft blijkbaar in Krugmans “confidence fairies” die de economie komen redden als we maar laten zien dat we hard bezuinigen. Zoals econoom John Kay uitlegt, is beleid dat is gericht op het wekken van vertrouwen bij financiële markten een van de belangrijkste oorzaken van de huidige instabiliteit.

Dat veel mensen deze discussie niet kunnen volgen is begrijpelijk. Wie kan (en wil) dit techneutendebat nog goed volgen als in de politiek zo veel onzin wordt verkondigd over dit onderwerp? De meeste politici hebben hun huiswerk niet goed gedaan, al zijn er ook wel een paar goede uitzondering zoals Bruno Braakhuis en Ronald Plasterk (beiden voor). Ewout Irrgang heb ik helaas niet zien spreken in het debat van gisteravond, maar hij heeft volgens mij de beste argumenten tegen het verdrag.

Maar voor de toevallige toeschouwer zal het debat niets verhelderen, behalve natuurlijk de les die altijd wordt getrokken: de politiek weet het ook niet. Hij of zij moppert dan wat over het vullen van zakken en zapt weg. De meeste mensen hebben geen tijd (en zin) om zich hierin te verdiepen en laten zich op zijn best bij praten door Telegraaf of Een Vandaag.

Recept voor depressie

Tegenstanders van ondertekening van het ESM verdrag stellen dat het weggegooid geld is. Waarom moeten wij betalen voor de fouten van een ander zonder dat we (volledige) zeggenschap houden over de besteding van het geld? Wilders zegt in elk interview wel minstens een keer “blanco cheque”. En ter linker zijde in de politiek wordt gewezen op de kwalijke gevolgen die hele europroject tot nog toe voor Europa en vooral de Grieken, Ieren en Spanjaarden heeft gehad.

De problemen in die landen worden echter vooral veroorzaakt door de maatregelen waar mevrouw Blanksma van het CDA met zoveel lof over spreekt: de draconische bezuinigingen die de oorzaak zijn van de problemen in die landen. De economie van Griekenland is hierdoor in diepe depressie gedrongen en de bevolking verarmt zonder zicht op verbetering. Wie kan het de Grieken kwalijk nemen als zij binnenkort op radicale anti-Europa partijen stemmen?

De euro laten vallen is duurder dan het ESM verdrag

Door de voorstanders wordt beweerd dat we de beslissing niet kunnen uitstellen en ik denk dat dit waar is. Wie nee zegt tegen het ESM kiest tegen de euro. Eén ding is zeker: door de crisis die het uiteenvallen van de eurozone zal veroorzaken zullen we veel duurder uit zijn dan met de 40 miljard euro die we nu moeten ophoesten. Als de euro mislukt, zal dit waarschijnlijk een diepe depressie veroorzaken. De beste manier om naar de euro te kijken is als een fuik: het is niet moeilijk om er in te komen, maar het is bijna onmogelijk om er uit te komen door de hoge prijs die je daarvoor betaalt.

Mensen die nu tegen het verdrag zijn, omdat ze geen blanco cheques willen tekenen of om dat ze altijd al tegen de euro waren - wat ik zeker respecteer en begrijp - hebben daarom toch ongelijk. Die keuze hadden we 15 jaar geleden moeten maken en dat is toen niet gebeurd omdat PvdA toevallig even in de rui was. Het is nu belangrijk om een einde te maken aan de crisis. De euro moet dus gesteund worden, in eerst instantie met het ESM mechanisme – bij gebrek aan beter want 700 miljard is nog veel te weinig. Er zijn schattingen dat minimaal 1.2 biljoen euro nodig is. Om alle schulden van Italië te garanderen is waarschijnlijk 2 biljoen euro nodig, en vergeet ook Ierland, Spanje en Portugal niet.

Het gelijk van Tony van Dijck

Als 700 miljard voor het steunfonds al een probleem is dan gaat twee biljoen euro zeker niet lukken, dat is zeker. Daarom moet er een andere oplossing komen: het mandaat van de ECB moet worden veranderd. De enige die hier in het debat op wees was Bruno Braakhuis.

Het moet mogelijk worden dat de ECB obligaties kan garanderen van landen die in de problemen komen: de ECB heeft altijd voldoende geld. Wie denkt dat dit radicaal is: dit is wat elke centrale bank doet voor haar eigen land. Ook de FED en de Bank of England doen het als het nodig is. Wat nog mooier is, is dat als dit goed gedaan wordt het ons helemaal niets hoeft te kosten. De manier waarop de ECB nu obligaties koopt is namelijk de slechtst mogelijke manier. Zij doet het wel maar het gaat niet van harte omdat niet mag. Nu koopt de ECB alleen obligaties op als de rente onverdraaglijk hoog is, ongeveer bij 7%. Dat betekent dat de markt weet dat daar de grens ligt. Als de rente dan weer zakt stopt de ECB met opkopen en kan het speculeren weer opnieuw beginnen. Tot overmaat van ramp kondigt de Centrale Bank dan ook nog eens aan dat het maar tijdelijk was want anders loopt er weer een Duitser kwaad weg.

Tony van Dijck had dus gelijk toen hij zei dat de ECB vele miljarden euro’s verspilde aan beleid dat niets hielp. Door dit halfslachtige beleid is de ECB veel geld kwijt om de obligatierente op een ondraaglijk hoog niveau te houden. Het zou beter zijn een lagere bovengrens af te spreken – ik heb geen idee hoe hoog, dat moeten de deskundigen maar bepalen, als het betreffende land het maar kan betalen - en zij moet daar ook aan vasthouden en dit aan iedereen verkondigen. Dan kan de ECB haar geld waarschijnlijk in haar zak houden want geen speculant kan het winnen van de ECB: opkopen is dan niet meer nodig, want dreigen is voldoende. Het Steunfonds kan op slot blijven en de landen waar het om gaat kunnen dan eindelijk beginnen met het “orde op zaken stellen” omdat de rente in dan ieder geval betaalbaar is.

Deze hele discussie over het al dan niet steunen van het ESM verdrag is dus overbodig, en het verdrag is ook schadelijk omdat het dwingt tot bezuinigen. We moeten nu juist niet bezuinigen maar meer geld uitgeven en zorgen dat er in Nederland een matige en in Duitsland een flinke loonstijging komt. Dat zou de economie in Noord-Europa stimuleren en de inflatie verhogen.

Inflatie

Waarom inflatie? Omdat hogere inflatie (3 of 4% in plaats van 2% nu) in de eurozone de probleemlanden zal helpen. In die landen hoeft dan niet bezuinigd te worden, men moet alleen maar lonen en prijzen gelijk houden. Het netto effect daarvan is gelijk aan een bezuiniging: de probleemlanden worden goedkoper omdat wij duurder worden. Als prettige bijkomstigheid zijn in Nederland dan ook nog eens de huizenbezitters geholpen: de hypotheekschulden verminderen door de inflatie. Iedereen blij, einde crisis. Dus waarom gebeurt dit niet?

Wat te doen?

Ik doe een paar voorstellen:

Voorstel 1: Stem voor ESM. Omdat ik de neiging heb waarde te hechten aan het cliché “oude schoenen niet weggooien voor je nieuwe hebt” denk ik dat we geen andere keuze hebben op dit moment dan voor het ESM-verdrag te stemmen. Maar we moeten dan wel aantekeningen dat Nederland niet instemt met de bezuinigingen die in die deal besloten zijn. Er is nu gewoon geen tijd om daar nu over te onderhandelen. Prioriteit één is nu het bij elkaar houden van de eurozone.

Voorstel 2: Verander het ECB mandaat, zodanig zij ook obligaties kan ondersteunen. Dit kost tijd maar het is wel cruciaal. Het zal er voor zorgen dat de rust weer echt terugkeert en dat er een einde wordt gemaakt aan de kapitaalvlucht (de slow motion bank run).

Voorstel 3: Stop met bezuinigen in Nederland en in de probleemlanden. Laat hier de lonen stijgen en stimuleer de economie. Dit zorgt voor hogere inflatie bij ons en maak een einde aan de draconische bezuinigingen in de probleemlanden. Het gelijk houden van lonen en prijzen daar is dan al voldoende. Als de bevolking in die landen een reëel perspectief wordt geboden dan komt er ook een einde aan de sociale onrust en wordt draagvlak gemaakt voor de noodzakelijke hervormingen.

Extra bonus voor politici: de mensen gaan dit direct in de portemonnee merken en zullen u met zetels belonen. Waarom is dit zo moeilijk? Waarom altijd weer dat gezeur van de Blanksma’s en de Koolmezen over “moeilijke keuzes”? Het gaat dan altijd om maatregelen die de burger hard raken. Maar eigenlijk hebben we niets te kiezen”: we moeten de muntunie in stand houden. De politiek verschuilt zich met dit soort uitspraken juist wel achter de burger en kiest voor de makkelijkste weg.

We hebben geen andere keuze dan samenwerking op financieel en economisch gebied. Dat is de moeilijke keuze die men in werkelijkheid probeert te ontlopen: soevereiniteitsoverdracht. Er moet één obligatiemarkt komen (eurobonds) en de ECB moet kunnen opereren als een volwaardige centrale bank.

Ik retweet daarom de econoom Nouriel Roubini:

Voor of tegen? U mag het zeggen zoals het hoort in een democratie, ik heb wat argumenten aangeleverd.
---
Foto's:
1. U-g-g-B-o-y-(-Photograph-World-Sense-). Bron: Flicker
2. Jan Kees de Jager verdedigt het verdrag tijdens het debat op 23 mei. Screenshot van Politiek 24.


Deze post staat ook op Sargasso

Read more...

Deze crisis is nog lang niet voorbij

Dit is de laatste post in de serie als is de crisis nog lang niet voorbij natuurlijk. Er is geen college gegeven maar een paneldiscussie georganiseerd. In het panel zitten een journalist, een econoom, een politcus, een toezichthouder en een bankier. Ik doe hiervan geen verslag omdat U het zelf kan bekijken (zie hier onder). Ter afsluiting heb ik een een nabeschouwing geschreven. De collegeserie mag dan wel beëindigd zijn, de crisis gaat door… Voor de duidelijkheid: dit is mijn visie, ik pas toe wat ik geleerd heb tijdens de colleges.

Het is misschien geen core-business, maar een ding weet ik zeker: betrouwbaarheid en degelijkheid zijn een essentieel onderdeel van het bankiersbedrijf. Aan banken vertrouwen we ons geld toe. Sinds mensen hun geld in bewaring geven bij de eerste banken, zoals de Amsterdamsche Wisselbank, is een degelijk imago essentieel. Ewald Engelen liet de afgelopen weken zien dat de moderne façade van banken allang niet meer bestaat uit een imposante gevel van marmer en glas (ook al hebben zie die vaak nog wel) maar vooral uit de verhalen die ze vertellen over voordelen van financiële innovatie en geavanceerd risico-management.

In negen colleges lieten Ewald Engelen, Tijo Salverda en Karel Williams zien wat zich de laatste dertig jaar achter die façade heeft afgespeeld. Hoewel banken “makelaars in geld” zijn, zitten zij zelf op dit moment helemaal niet zo goed bij kas. De afgelopen dertig jaar zijn de banken veranderd in broodmagere gratenpakhuizen. Bij de gemiddelde Nederlands bank is 96% van het geld dat op de balans staat vreemdvermogen. Leg dat feit naast de constatering dat in geen enkele sector de salarissen zo hoog zijn als bij banken, dan weet je ook wat er met dat geld is gebeurd. Al die jaren hebben zij de schijn opgehouden en iedereen verteld dat zij met behulp van geavanceerd risico-management alles onder controle hadden. Maar niets is minder waar gebleken: met goedkoop geld zijn onverantwoorde risico’s genomen die hen uiteindelijk fataal werden. Het geld dat daarmee is verdiend werd op eigen rekening gestort en toen het mis ging in 2008 is de maatschappij als dank opgezadeld met de schillen en de dozen.

Lees de rest ...

Alle afleveringen op rij:

Het college "De tribale bankier" heb ik niet zelf bijgewoond. Het verslag is daarom van Dimitri. Dit is de laatste aflevering.

• Deel 10: Deze crisis is nog lang niet voorbij"
• Deel 9: Groundhog Day: niets vergeten, niets geleerd
• Deel 8: De gevolgen van de crisis voor Europa in een veranderende wereld
• Deel 7: Van Kredietcrisis naar Europese Schuldencrisis
• Deel 6: Jazz voor schaduwbankiers
• Deel 5: Het nieuwe bankieren
• Deel 4: De tribale bankier
• Deel 3: De hogepriesters en hun valse beloften van financiele innovatie
• Deel 2: hyper-escalatie van een lokaal probleem naar een mondiale crisis
• Deel 1: ramptoerisme

Read more...

Groundhog day: niets vergeten, niets geleerd

Het laatste college wordt gegeven door Karel Williams

De laatste tijd wordt sommige politici verweten dat zij niet naar de markt maar naar de kiezer luisteren. De commentaren in de kranten gaan over Duitsers die geen geld over hebben voor het Europese noodfonds (EFSF) en die weigeren de Europese Centrale bank (ECB) als lender of last resort te laten functioneren. Of het gaat over Italianen die niet willen hervormen dan wel over Grieken die – o help democratie – een referendum willen houden over de noodzakelijke hervormingen.

Maar je kunt er ook op een andere manier naar kijken: net als vóór de crisis laten de politici zich nog steeds leiden door de financiële industrie. Het lukt de financiële lobby daardoor steeds weer om noodzakelijke hervormingen te blokkeren of af te zwakken.

Het resultaat is dat we in een soort time loop zitten, net als in de film Groundhog Day, waarin de hoofdpersoon elke ochtend op 2 februari om zes uur wakker wordt. Elke dag gebeurt exact hetzelfde, zo nauwkeurig zelfs, dat de hoofdpersoon de gebeurtenissen van de dag tot op de seconde kan voorspellen. Net als in de film kunnen we constateren dat de politiek niets heeft geleerd maar ook niets is vergeten.

Lees de rest ...

Read more...

College Ewald Engelen deel 8

Deel 8 staat op Sargasso:

Dit is deel 8 in de serie, en het 7e en laatste college van Ewald Engelen zelf. Professor Engelen zet de oorzaken van de crisis nog eens op een rij, met extra aandacht voor Europa en kijkt naar de toekomst: wat zijn de gevolgen van de crisis voor de positie van Europa in een veranderende wereld?

Als de crisis in 2008 op zijn hoogtepunt is, denken Europeanen dat dat hier niet zal gebeuren. Volgens hen is de crisis het resultaat is van het Angelsaksische bankieren, hier kan dat nooit gebeuren. Iedereen weet nu dat in Europa de banken even ziek zijn als in de Verenigde Staten. Als men toen onmiddellijk was begonnen met het verhogen van de kapitaalbuffers van banken was de crisis nu veel minder ernstig geweest. Hoe is dit mogelijk? Waarom dachten we dat de banken hier anders waren en waarom heeft Europa niet ingegrepen in de banksector?

Lees het hele verhaal ...

Het complete overzicht van alle (tot nu 9) aflevering staat hier.

Read more...

College Ewald Engelen deel 7

Er staat al weer een paar dagen een nieuw verslag van het college van Ewald Engelen op Sargasso Van Kredietcrisis naar Europese Schuldencrisis.

Hij bespreekt eerst de recente ontwikkeling in Europa: democratie is maar lastig, zeker als er moeilijke maatregelen genomen moeten worden. In plaats van draagvlak te zoeken worden politici die in de weg zitten onder druk gezet om op te stappen en vervangen door eurocraten die het vertrouwen hebben van de Duitsers. En wat is eigenlijk "doortastend ingrijpen" als de bankiers niet aanpakt? Hard voor wie? Niet voor de politieke elite, niet voor de veroorzakers, maar voor de burger. Ik vertel niets nieuws natuurlijk: dat is altijd al zo geweest.

Ook komt ter sprake de relatie tussen de Europese crisis en de kredietcrisis. Volgens Engelen is het eigenlijk een en dezelfde crisis. De verbindende factor is niet alleen oorzakelijk - de schokgolf van de kredietcrisis schudde Europa door elkaar en verstoorde een precair evenwicht - maar er is ook een direct verband: het bankwezen. Bankiers hebben de kredietcrisis veroorzaakt en zijn ook in Europa de belangrijkste factor die een oplossing in de weg staat: schuldsanering. Banken gaan namelijk failliet als Griekse schulden afgeschreven moeten worden.

In Griekenland en Italië worden democratisch gekozen leiders terzijde geschoven en vervangen door technocraten. De toekomst van Europa wordt afhankelijk gemaakt van technocraten. Democratie is blijkbaar een veel te onzekere factor als het gaat om het doorvoeren van de maatregelen die nodig zijn om de euro te redden. Wat men vergeet is dat voor de uitvoering van pijnlijke hervormingen een democratisch draagvlak nodig is. Voor een succesvolle uitvoering van de noodzakelijke hervormingen is het nodig dat ambtenaren en de burgerij er volledig achter staan. In Griekenland en Italië heeft het volk traditioneel weinig vertrouwen in de overheid. Dit plan om de redding van de Euro door de politieke top te vervangen is daarom weer een nieuw luchtkasteel omdat het noodzakelijke draagvlak ontbreekt.

Lees het hele verhaal.

Het complete overzicht van alle (tot nu 7) aflevering staat hier.

Read more...

Discussie over IJsland en de Kredietcrisis

Naar aanleiding van mijn stukje op Sargasso over de euro-crisis De kern van de zaak is in het commentaar aldaar een discussie ontstaan over de oorzaak en de gevolgen van devaluatie van de IJslands munt, de Kronar zoals die officieel heet.

Devaluatie
Commentator "JSK" beweert dat ik het woord "devaluatie" fout gebruik. Misschien, maar wie bepaalt de betekenis van een woord? Ik kom artikelen tegen waarin het woord devaluatie gewoon in deze context wordt gebruikt, en waarom ook niet?

Ik heb niets kunnen vinden over een harde strijd om de munt te beschermen tegen speculanten die proberen de munt in waarde te doen laten verminderen  De munt is ongeveer 50% gedevalueerd. Of dat nu een bewust besluit was of een gevolg van het dumpen van de munt door handelaren maakt niet uit. Uiteindelijk bepaalde de markt dat een waardevermindering van 50% nodig was. De vraag of dat de wens was van de regering is irrelevant.

Over de schulden
De schulden zijn vooral opgebouwd door 3 IJslandse banken. Die gingen op het laatst van de crisis leningen uitzetten bij klanten die in Europa en de VS geen lening meer konden krijgen. De rol van deze banken is bijzonder opmerkelijk overigens: gedrieën hebben zij feitelijk de IJslands economie gekaapt en hebben het land met onbetaalbare schulden opgezadeld. Wat vóór de crisis het paradepaardje van de neoliberale economie was is nu het toonbeeld van roofkapitalisme.

Vergelijking met Baltische landen
IJsland wordt vaak vergeleken met de Baltische landen, die grote moeite doen om bij de euro te komen en hun beleid daarop aanpassen. Om hun eigen munt hard te maken wordt keihard bezuinigd en dat heeft ernstige gevolgen voor de economie. Het BNP daalt en de werkloosheid stijgt, zo erg dat IJsland dat feitelijk het stoutste kindje van de klas is, het nu veel beter blijkt te doen, ondanks de crisis. Krugman hierover:

Unlike other disaster economies around the European periphery – economies that are trying to rehabilitate themselves through austerity and deflation — Iceland built up so much debt and found itself in such dire straits that orthodoxy was out of the question. Instead, Iceland devalued its currency massively and imposed capital controls.

De economie is door de devaluatie opgebloeid, zonder dat er op publieke voorzieningen is bezuinigd.  Omdat het land goedkoop is geworden komen toeristen in grote aantallen - eindelijk is het betaalbaar - en draaien de aluminiumovens op volle toeren. Het voordeel van een devaluatie is dat iedereen daar aan bijdraagt. Een IJslander over de gevolgen van de devaluatie:

Friends who lost jobs in banking have already found new work, and you could say the krona has worked as a buffer for us. We all went down together, and that has led to healthier recession without mass unemployment.

Read more...

College Ewald Engelen over de de kredietcrisis

We zijn inmiddels al weer bij deel 9 van de college serie "Wie is de schuld van de crisis"

Hier zijn alle delen tot nog toe, net als op een blog staat deel 1 onderaan. Het college "De tribale bankier" heb ik niet zelf bijgewoond. Het verslag is daarom van Dimitri. Dit is het laatste college, er volgt alleen nog een nabeschouwing.

• Deel 9: Groundhog Day: niets vergeten, niets geleerd
• Deel 8: De gevolgen van de crisis voor Europa in een veranderende wereld
• Deel 7: Van Kredietcrisis naar Europese Schuldencrisis
• Deel 6: Jazz voor schaduwbankiers
• Deel 5: Het nieuwe bankieren
• Deel 4: De tribale bankier
• Deel 3: De hogepriesters en hun valse beloften van financiele innovatie
• Deel 2: hyper-escalatie van een lokaal probleem naar een mondiale crisis
• Deel 1: ramptoerisme

Updated 28/11 - deel 9
Updated 20/11 - deel 8
Updated 16/11 - deel 7

Read more...

Occupy Amsterdam

Eindelijk, er gebeurt wat. Na 3 jaar kredietcrisis komen mensen in beweging, nu ook in Nederland. Op zaterdag 15 oktober ben ik naar de demonstratie “Occupy Amsterdam” gegaan. Het Beursplein is om 12:00 uur nog half leeg. Er lopen wat mensen rond, sommige met een bord of spandoek, maar ook opvallend veel met camera. Maar het is mooi weer en het loopt al snel vol. Naar Amerikaans voorbeeld is er geen organisatie en geen plan. Niemand weet wat er gaat gebeuren. Er is geen route voor een protestmars uitgezet die we straks gaan lopen. Het enige wat er is zijn de mensen op het plein.

Niet dat er niets georganiseerd is: er is wél een geluidsinstallatie. En zo begint het dan ook: iedereen die wat te zeggen heeft mag spreken, er was geen vooropgezet plan of programma. De eerste spreker is een clown, althans hij heeft een rode clownsneus op zijn neus. Hij vertelt – in het engels - hoe belangrijk het is dat we elkaar liefhebben. Het zijn mooi woorden, maar het meeste wat hij zegt vergeet ik weer. Hij gaat net iets te lang door. Na een ongeveer 5 minuten neemt de volgende spreker het over, en zo gaat het tot in de middag door. Een ding is zeker: er is geen gebrek aan sprekers. Het meeste dat gezegd wordt maakt weinig indruk op me, op een uitzondering na. De tweede of derde spreker is een vrouw. Ze meldt dat ze Amerikaanse is. Ze heeft een 100 jaar oude quote voor ons : “The best lack all conviction, while the worst / Are full of passionate intensity”. Dit is een regel uit Yeats’ “The Second Coming”. Ze spreekt de hoop uit dat vandaag in Amsterdam ander zal zijn, dat de besten nu wel een overtuiging hebben en gepassioneerd zullen zijn.

Ik heb het volledig gedicht opgezocht:

“The Second Coming” - William Butler Yeats

Turning and turning in the widening gyre
The falcon cannot hear the falconer;
Things fall apart; the centre cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world,
The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere
The ceremony of innocence is drowned;
The best lack all conviction, while the worst
Are full of passionate intensity.

Surely some revelation is at hand;
Surely the Second Coming is at hand.
The Second Coming! Hardly are those words out
When a vast image out of Spiritus Mundi
Troubles my sight: somewhere in sands of the desert
A shape with lion body and the head of a man,
A gaze blank and pitiless as the sun,
Is moving its slow thighs, while all about it
Reel shadows of the indignant desert birds.
The darkness drops again; but now I know
That twenty centuries of stony sleep
Were vexed to nightmare by a rocking cradle,v And what rough beast, its hour come round at last,
Slouches towards Bethlehem to be born?

Anders dan bij de actie in New York mag er in Amsterdam wel gebruik gemaakt worden van geluidsapparatuur. Eigenlijk is dat wel jammer: ik had de “peoples mike” wel eens willen mee maken. Nu staat iedereen passief te luisteren naar spreker na spreker. Sommige zijn goed, spreken verstaanbaar, maar er zijn er ook die een onverstaanbare brij aan boze woorden spreken. “Kapitalisme, terrorisme, government, ...” die woorden pik je nog wel op, maar het is een erg boze en onverstaanbare woordenbrij waar niemand wat van kan verstaan. Iemand die door een peoples mike moet spreken wordt gedwongen korte zinnen te spreken, niet te snel te spreken en moet na het spreken van een zin wachten tot zijn woorden herhaald worden. De mensen die de woorden herhalen nemen actief deel aan de speech.

Maar belangrijk is dat de sfeer goed is. Ik zie eigenlijk maar weinig boze mensen. Misschien heeft de crisis nog niet echt toegeslagen en gaat dat nog komen? In Nederland is het meeste leed vooralsnog aan ons voorbij gegaan. Al begint het bij veel mensen nu toch wel te knagen. Aan onze regering kan het niet liggen: die doet erg haar best om het leven zo moeilijk mogelijk te maken met de harde bezuinigingen die nu opgelegd worden. En er komt nog meer aan schijnt het, want die crisis is nog lang niet voorbij.

Ik ben slecht in het schatten van aantallen maar er zijn zeker zo’n 1000 man op het plein. Als ik wegga is het plein vol en staan er ook veel mensen op het Damrak. Ik ben aan het einde van de middag weggegaan dus ik heb dus geen idee hoe het verder is gegaan vanavond. Ik weet ook niet of er mensen zijn blijven slapen.

Voor zo ver ik het heb meegemaakt is de actie zeer geslaagd. Heel anders dan de demonstratie waar ik begin dit jaar in mee liep is er een goede opkomst. De sfeer is gemoedelijk, het is zelfs gezellig. Ik raak in gesprek met een bejaarde vrouw die “niet uit Amsterdam komt” en een man uit Limburg, beiden zeggen ze speciaal voor de gelegenheid naar Amsterdam te zijn gekomen. Er lopen jongeren rond met een anonymus masker op, er zijn oude mensen, en hippies met grijs haar en baarden, moeders met kinderen en een enkele politicus – ik sta even naast Liesbeth van Tongeren - maar het is vooral heel gezellig.

Iedereen heeft natuurlijk zijn eigen redenen om te protesteren, maar we zijn allemaal “tegen de bankiers” en “corporate greed”. De economie kan niet blijven groeien en we moeten ook aan de aarde denken. Kernenergie is slecht. Het is een dwarsdoorsnede van linkse grieven van deze tijd. Uiteraard was er ook actie tegen de Bilderberg, en kreeg ik en folder van de ZeitgeistMovement in handen gedrukt.

Wat het zal opleveren moet nog blijken. Het belangrijkste is dat er eindelijk wat gebeurt. Het is nu nog maar een clubje mensen dat onwennig zoekt naar een manier om te protesteren. Nu is de stemming nog prettig, maar dat kan nog veranderen als de tijden grimmiger worden. Dat is natuurlijk ook de reden dat in Nederland nog maar een klein aantal mensen is dat zich echt druk maakt over economische crisis. Ik heb een rondje gelopen door de straten om het beursplein, Kalverstraat, Oude Kerk, de Oude Zijds Voorburgwal en Damrak. Daar is niets van het protest te merken. De hoeren en terrasuitbaters doen nog even goede zaken, de rondvaart boten zitten nog vol met toeristen en varen nog. Gelukkig maar.

Read more...

Marx had gelijk (deels)

Karl Marx, it seems, was partly right in arguing that globalisation, financial intermediation run amok, and redistribution of income and wealth from labour to capital could lead capitalism to self-destruct (though his view that socialism would be better has proven wrong). Firms are cutting jobs because there is not enough final demand. But cutting jobs reduces labour income, increases inequality and reduces final demand.

Dit zegt Nouriel Roubini, een van de economen die al in 2006 waarschuwde voor de kredietcrisis van 2008. Hij heeft ook een oplossing: op korte termijn stimulering van de economie, herstructurering van de schulden waar nodig (hypotheken in de VS, publieke schulden in Spanje en Italië),  begrotingsdiscipline op langer termijn en strengere regulering en controle van het financiële systeem dat de crisis in 2008 heeft veroorzaakt.

Het alternatief is:

- like in the 1930s - unending stagnation, depression, currency and trade wars, capital controls, financial crisis, sovereign insolvencies, and massive social and political instability.

Gezien de voortvarendheid en daadkracht waarmee de dames en heren politici op dit moment bezig zijn met het zoeken naar een oplossing zorgen dat ze de volgende verkiezing winnen vrees ik dat we ons moeten voorbereiden op het tweede.

Read more...

Wat is het plan van Obama?

De rust is weer een beetje terug: Spanje heeft staatsobligaties voordeliger kunnen verkopen dan verwacht en de Amerikaanse centrale bank, de FED gaat iets doen dat de ECB niet mág doen: de economie steunen. Maar er is de afgelopen week weer veel gespeculeerd naar aanleiding de beurscrisis waarbij veel paralellen getrokken werden met de crisis van 1929. Naast de problemen in Europa is een belangrijke oorzaak van de onrust op de markten de onzekerheid over de economie in de VS. Waar blijft het langverwachte herstel? Wat is het plan van Obama? Is er wel een plan eigenlijk? De vrees is dat de economie opnieuw gaat krimpen en de debatten over het begrotingstekort hebben niet geholpen om deze vrees te doen afnemen.

Wat is het plan?
De grote vraag is waarom Obama hierover in debat is gegaan met de Republikeinen. Wie de laatste jaren deze partij heeft gevolgd weet dat hij dit debat wel moest verliezen. Het gevolg is dat men fors gaat bezuinigen terwijl nu juist een stimulering van de economie nodig is: 2.4 Biljoen dollar over de komende 10 jaar. En denk maar niet dat de Republikeinen beter zijn gaan denken over Obama: de grote tekorten zijn nu Obama’s tekorten. Bovendien zijn begrotingstekorten helemaal niet iets waar zij zich werkelijk over druk maken: volgens de rechtse ideologen van de partij zijn begrotingstekorten prima, zolang ze maar het gevolg zijn belastingverlaging en worden veroorzaakt door een Republikein. Als er echter een Democraat in het Witte Huis zit gelden andere regels.

Daarom nogmaals: waarom heeft de President zich laten verleiden om met hen in discussie te gaan als hij dit debat toch niet kan winnen? Waar is het fout gegaan, of misschien was het wel zijn bedoeling? Wat is het plan van de President eigenlijk?

De stimulus
Door het voortdurend zoeken naar compromis met de Republikeinen, het “centrisme” van Obama, komen de Democraten steeds meer in de problemen. Dat is goed te zien in het economisch beleid van deze regering. Bij haar aantreden, in 2009 dreigde de economie weg te zakken in een diepe recessie door het wegvallen van de vraag. De regering reageerde hierop met aarzelend Keynesiaans beleid: in de American Recovery and Reinvestment Act (de “stimulus”) werd 787 miljard Dollar gereserveerd om de economie te stimuleren. Ook werd de maximale uitkeringsduur voor werklozen verlengd tot 99 weken (normaal is 26 weken). Verdere verlenging wordt nu tegengehouden door de Republikeinen die sinds november vorig jaar de meerderheid hebben in het Huis van Afgevaardigden.

Niet doorpakken
Toen de Democraten nog een meerderheid hadden in het Huis en zelfs een filibuster-proof meerderheid in de Senaat aarzelde Obama echter ook. Dat wreekt zich nu: deze recessie was veel dieper dan alle vorige recessies en alleen vergelijkbaar met de Grote Depressie (die nog veel ernstiger was). 800 miljard dollar was net genoeg om de economie te stabiliseren, maar onvoldoende voor een herstart. Nu de stimulus is uitgewerkt begint de economie weer te stagneren. Het probleem is dat Obama altijd heeft beweerd dat omvang van de stimulus wel voldoende was - “precies goed” - maar dat was niet zo. De stimulus was volstrekt onvoldoende voor volledig herstel, bovendien werd een derde van het geld gebruikt voor belastingverlaging waarvan bekend is dat het minder effectief is.

Obama krijgt de schuld
Maar juist doordat Obama steeds heeft volgehouden dat de stimulus wel voldoende zou zijn om de economie op gang te helpen heeft hij hiermee zijn tegenstanders een argument gegeven: die kunnen nu zeggen “zie je wel, de stimulus werkt niet”. Het economische argument dat de stimulus onvoldoende is kan hij nu niet meer gebruiken: waarom heeft hij toen niet om meer gevraagd?
Ook maakt de President het zich zelf lastig doordat hij onvoldoende duidelijk maakt dat de problemen niet door hem maar door zijn voorganger en de nu in de oppositie zittende partij zijn veroorzaakt. Hij geeft hiermee gelegenheid voor de propaganda van de Republikeinen dat hij het is die het geld over de balk gooit: aan de stimulus die niet werkt. Republikeinen geven niets om “stimulering” en Keynes is in hun ogen een gevaarlijke socialist. Stimulering werkt alleen maar averechts beweren ze. De regering zit het bedrijfsleven in de weg met haar regels en de hoge belastingdruk.

Obama’s plan
Doordat de Democraten geen meerderheid meer hebben kunnen ze niet veel meer doen. Een nieuwe stimulus zit er niet meer in. Maar nog steeds blijft de president volhouden dat dat niet nodig nodig is. Obama’s reactie is ongeveer: "Wij zijn wel zuinig en passen goed op het huishoudboekje van de staat, daardoor zal het economisch ook beter gaan":

If you care about making investments in our kids, and making investments in our infrastructure, and making investments in basic research, then you should want our fiscal house in order so that every time we propose a new initiative, somebody doesn’t just throw up their hands and say “more big spending, more government.”

It would be very helpful for us to be able to say to the American people: “Our fiscal house is in order. So, now the question is, what should we be doing to win the future, and make ourselves more competitive, and create more jobs, and what aspects of what government’s doing are a waste, and we should eliminate.” And that’s the kind of debate that I’d like to have.

Zijn grootste zorg lijkt te zijn dat hij beschuldigd kan worden van 'big government'. Dat is begrijpelijk maar verkeerde tactiek: het levert geen banen op, bovendien lijkt hij het argument serieus te nemen.

Te weinig en niet overtuigend
Maar is dat voldoende? Het is in de eerste plaats een zwakke verdediging want hij is heel defensief. Waarom moet hij zich tegen die beschuldiging verdedigen als de schulden niet zijn veroorzaakt door de Democraten? Onder de vorig Democratische President was er een overschot op de begroting en als men de afgelopen 10 jaar dit beleid had voortgezet waren de schulden nu misschien wel afbetaald geweest. Maar helaas, het heeft niet zo mogen zijn: de kiezers vonden het belangrijk dat er een moreel hoogstaande conservatieve President in het Witte Huis moest zitten. Wat wil Obama eigenlijk verdedigen? Waarom legt hij dat niet uit?

In de tweede plaats is het onverstandig beleid: op dit moment bezuinigen is het domste wat je kan doen: de economie groeit nauwelijks, mensen hebben geen geld, de huizenmarkt wil maar niet opkrabbelen en nu zijn er ook nog eens grote problemen in Europa. Het gevolg is dat afgelopen maand de werkloosheid weer verder stijgt.

Economen waarschuwen dat het beetje herstel dat er nu is kan omslaan in een nieuwe recessie. Door de achterblijvende vraag worden geen nieuwe banen gecreëerd en ook op beurs heeft de handel alle vertrouwen verloren. Dat is waar de beurzen werkelijk bang voor zijn.


Nog niet alles is verloren...
Er zijn mogelijkheden voor Obama om terug te vechten, ook met de vijandige Tea Party meerderheid in het Huis van Afgevaardigden. Essentieel is er dat hij dat de economie weer gaat aantrekken. Dat lukt niet zolang hij de hoogste prioriteit geeft aan de oplossing van het begrotingstekort. Dat valt misschien wel goed bij de politieke insiders in Washington maar niet bij de mensen in het land – de “echte Amerikaan”, die maakt zich zorgen om zijn baan en om zijn huis dat minder waard is geworden dan de hypotheek. Extra geld uitgeven voor stimulering van de economie is politiek niet meer haalbaar (zie Tea Party hierboven) maar wat hij wel zou kunnen doen is het aanpakken van de problemen op de huizenmarkt. Banken weigeren nu om mee te werken aan herstructurering van hypotheekschulden en een eerder programma om dat aan te pakken (de Home Affordable Modification Program of HAMP) was een regelrechte mislukking. Met een goed programma zijn niet alleen huizenbezitters geholpen, maar het zal ook helpen om de economie weer op gang te brengen: als mensen minder hoeven af te lossen aan de bank, kunnen ze weer meer geld uitgeven. Dat Wall Street dit niet leuk zal vinden is te voorzien, maar zijn “vrienden” daar keren zich toch al van hem af.

Naast verkeerde prioriteiten moet Obama beseffen dat Democraten niets te winnen roepen om hervorming van de Social Security (“AOW”) en Medicare (“Ziekenfonds voor ouderen”). De Democraten zijn van oudsher de partij die de kiezer vertrouwt als het gaat om deze zaken – net als Nederland zoals de PvdA dat met schade en schande heeft moeten leren. Helaas heeft Obama al geroepen dat “alles op de onderhandelingstafel ligt”.

... maar wel bijna
Obama doet de ene na de andere concessie aan de Republikeinen en zijn eigen kiezers kunnen het niet meer volgen. De Republikeinen geven in werkelijkheid helemaal niets om het begrotingstekort terwijl de kiezers weglopen. Maar daar is het Republikeinen om te doen: waarom zouden ze Obama helpen door maatregelen te steunen die de economie er bovenop helpen? Deze strategie hebben ze van begin af aan aangekondigd, en Obama is met open ogen in de val gelopen, ik kan het niet anders zien.

De kiezers willen wel: We want to give the president every opportunity zoals Afgevaardigde Maxime Waters zegt. Maar zelfs zijn meest trouwe kiezers, zwarte Amerikanen, verliezen hun geduld in de eerste zwarte President:

Visit msnbc.com for breaking news, world news, and news about the economy

Update 27/8: Er is 30 miljard dollar over van de 45.6 miljard die dollar gereserveerd was om huisbezitters te helpen. Het laat zien hoe weinig voortvarend dit probleem wordt aan gepakt. Het Congres moet beslissen wat er met het geld gaat gebeuren waardoor het vrijwel zeker is dat het gebruikt zal worden om het begrotingstekort te verminderen.

Read more...

De Predikers van de Laatste Dagen van het Kapitalisme

Ik weet niet waar ik moet beginnen, er staat zoveel onzin in dit verhaal van Marcel Bullinga in de Volkskrant: We zijn niet zielig, we zijn verwend. Het is overigens ook niet het eerste, ook in Die Zeit en de NRC heb ik artikelen van dit kaliber aangetroffen en besproken. Het zijn stukken waarin het einde van het kapitalisme wordt aangekondigd: nu komt de rekening voor de schulden die we gemaakt hebben en worden we gestraft voor onze zonden. We zijn verwend en gedoemd is het thema. Ik vermoed dat ik er veel gemist heb want het is een teken van deze tijd.

Dit is een begrijpelijke reactie: iedereen die een beetje het nieuws volgt weet dat het niet goed zit met de economie. Het ligt dan voor de hand – zeker in onze met calvinistisch cultuur – om te concluderen dat we ons door de duivel hebben laten verlaten verleiden de brede weg, niet de smalle weg, te volgen. Wij hebben ons rijk gevoeld, maar het was “makkelijk” of zelfs “gratis geld” dat we uitgaven. En dan zijn er de eenvoudige levenswijsheden als “leven op de pof is niet goed”. In de Volkskrant schrijft Bullinga dat een “geld rondstrooiende Europese Unie” het probleem is:

Welvaart zonder werk en zakendoen zonder moraliteit zullen ons op termijn vernietigen, zei Mahatma Gandhi. Nou, dat is precies wat er gebeurt. De hele wereld heeft zich er de afgelopen dertig jaar aan bezondigd, en nu betalen we de rekening. Vindt u het gek?

Je kan je afvragen waarom wij dat nu pas constateren. Die Euro is er nu toch al minsten 10 jaar, en waarom vinden we het nu pas gek? Omdat het nu mis gaat? En waarom hoor ik nu pas de klacht over zakendoen zonder moraliteit? Al sinds de jaren 80 wordt ons verteld dat dat juist goed is want dat is de onzichtbare hand van Adam Smith die zijn welvaart brengend werk doet. De bakker bakt geen brood voor U uit medelijden voor uw honger, maar omdat hij geld aan U kan verdienen. Dat is toch de moraal van Greed Is Good, of heb ik dat altijd verkeerd begrepen?



Die linkse betweters in de jaren 60, met hun idealen, die streefden naar een betere wereld hadden het bij het verkeerde eind. Nee, van moraliserende wereldverbeteraars hadden we genoeg, er moest brood op de plank komen, geen praatjes! Margaret Thatcher en Ronald Reagan lieten ons zien hoe het moest:

there is no such thing as society

en

government is not the solution to our problem; government is the problem

De amorele markt, waarin iedereen zijn eigen boontjes dopt was de oplossing. Alles komt vanzelf goed zolang de regering maar niet te veel regeltjes maakt en zich niet te veel bemoeit met de markt. Die moet “vrij” zijn om goed te functioneren.

Maar in 2008 kwam de hele zaak met donderend geraas naar beneden: al die vrijheid en greed hebben dat niet kunnen verhinderen. Nog steeds staan we in de stofwolken van de klap. Door de schok zijn barsten in de Euro zichtbaar geworden en geen politicus die ze lijmen kan. Nu komen de profeten ons vertellen dat het vroeger – voordat Thatcher en Reagan ons de blijde marktbootschap kwamen brengen – helemaal niet zo slecht was.  Nu moeten we weer terug naar vroeger, naar – het staat er echt - naar grootmoederstijd:

Het is de hoogste tijd om op onze schreden terug te keren. Einstein had gelijk: oplossingen moet je zoeken buiten het systeem dat de problemen heeft veroorzaakt. Dus niet nog meer schulden maken. Nee, terug naar de jaren vijftig!

We moeten weer echt geld gaan gebruiken, geld dat gebaseerd is op werk en niet op speculatie. Gebruik oude vormen van 'lokaal geld', zoals de Nederlandse gulden of de Engelse Totnes pound. Dat is een stimulans voor de lokale economie en bant speculatie.

Grootmoederstijd
Grootmoeder betaalde gewoon haar rekeningen en maakte het huishoudboekje kloppend. Zet de tering naar de nering. Geef niet meer uit dan je hebt, en leen met mate om te investeren. Terug naar grootmoeders tijd. Sparen! Een beproefd recept uit voorgaande eeuwen.

"Tering naar de nering" en kloppende huishoudboekjes zullen ons redden. Waar waren deze profeten toen de schulden gemaakt werden?

Ik heb in mijn vorige blog een aantal van deze “waarheden” geprobeerd te weerleggen. Heel kort: het is niet waar dat alle schulden het zelfde zijn, en dat schulden maken - “op de pof leven” - altijd slecht is. Huishoudboekjes zijn prima voor gezinnen, maar ook verstandige gezinnen maken schulden als ze bijvoorbeeld een huis kopen. Hoe goed ze ook hun best doen om af te betalen: als het huis "onder water komt te staan" verdrinken ze toch, hoe onschuldig ze ook zijn.

Ook wordt tegenwoordig wel erg makkelijk gedaan over de problemen van de Griekland, Portugal, Ierland en de Spanje, maar zijn we vergeten dat daar ook mensen wonen? Mensen zoals u en ik die ook niets aan die problemen kunnen doen? Waarom is niet eerder gewaarschuwd? Waardoor zijn die problemen eigenlijk ontstaan? Er zijn genoeg vragen maar daarop krijgen we geen antwoord, alleen maar volkswijsheden en moraliserend gepreek over de slechtheid “leven op de pof”? Het kost de Predikers van de Laatste Dagen van het Kapitalisme daarentegen niet veel moeite om (karakter) fouten aan te wijzen bij hele volken en culturen. Waar we vroeger niet mochten moraliseren wordt nu gemoraliseerd alsof het een lust is, zonder ook maar enige kennis van zaken, laat staan een echte oplossing. Ga zelf naar grootmoeder denk ik, als ik er weer een lees, zij is vast blij als U weer eens op bezoek komt en ze zal uw oplossingen prijzen.

Read more...

De metafysica van de schuld

Het is zomer dus de journalisten van de NRC, in ieder geval die van de redactie economie, zijn met vakantie. Dit weekend heeft de krant een artikel overgenomen van Die Zeit, geschreven door Marc Brost en Bernd Ulrich, over de huidige economische problemen (*). Het is een bombastisch stuk over de “schuldencrisis” dat pretendeert Links een les te lezen over hoe het moet omgaan met schulden. Volgens mij trekken ze echter de verkeerde les.

Alleen het begin al:

Wie bij het thema ‘schulden’ denkt dat het louter om geld gaat, is naïef. In werkelijkheid gaat het om gevoel, macht, angst en eer. Met een beetje overdrijving zou je zelfs kunnen zeggen: schulden zijn de wiskundige uitdrukking van een metafysisch probleem. Het is, kortom, bittere ernst.

Zeker, het is bittere ernst, maar niet om de redenen die worden genoemd, want gaat het niet altijd in de politiek om gevoel, macht, angst en eer? En sinds wanneer zijn schulden een wiskundige uitdrukking van een metafysisch probleem? Voor metafysische kwesties kunt u beter bij een priester of filosoof te rade gaan. Mogelijk zijn onze economische problemen een symptoom van een onderliggende cultureel trend, maar dan niet op de manier waarop Brost en Ulrich dit analyseren.

Wie heeft de schuld?
Volgens Brost en Ulrich is er een reden dat schulden op dit moment zowel in Europa als in de VS opspelen:

Het is bepaald geen toeval dat de afgelopen weken zowel Europa als de Verenigde Staten slechts ternauwernood wisten te ontsnappen aan de schuldenval die zij voor zichzelf hadden opgesteld. President Obama mag dan in zijn strijd met het Congres een beetje tijd hebben gewonnen, de schulden van Amerika zullen verder stijgen – ondanks de overeengekomen, gigantische bezuinigingen. In Europa mogen de regeringsleiders dan met een ultieme krachtsinspanning tot een tweede steunpakket voor Griekenland hebben besloten, de financiële markten gokken al weer op de volgende ronde. Alle hiermee samenhangende zorgen hebben de goudprijs doen stijgen tot een absolute recordhoogte.

Dat er gelijktijdig problemen zijn met schulden in Europa en de Verenigde Staten is inderdaad geen toeval. Even ter herinnering: in 2008 is er een grote financiële crisis geweest. In de jaren die daaraan voorafgingen hebben de autoriteiten een gigantisch en ongereguleerd schaduwbanksysteem laten ontstaan waarin voor vele biljoenen dollars werd omgezet. Dit schaduwbanksysteem was groter dan het reguliere banksysteem en het is ingestort door een klassieke bank run zoals we die kennen uit de 19e en begin 20e eeuw toen het banksysteem nog niet gereguleerd werd, althans niet in de VS.

De illustratie bij dit artikel is een afbeelding van zo’n paniek, die plaatsvond in 1893. Het gevolg van de paniek van 2008 was een mondiale recessie. Tijdens recessies maakt de staat schulden omdat er minder geld binnenkomt van belastingen en meer wordt uitgeven aan uitkeringen. Ook heeft het redden van belangrijke systeembanken – to big to fail banken– veel geld gekost. Het is dus geen toeval dat er gelijktijdig een schuldencrisis in de VS en Europa is ontstaan, maar de problemen van beide continenten lijken alleen maar op elkaar en hebben in beide gevallen in wezen niets te maken met aflossingsproblemen. Dit behoeft wat uitleg vrees ik.

Europa
In Europa heeft de recessie geleid tot een crisis van de Euro die vroeg of laat toch moest komen, de kredietcrisis was alleen maar de trigger. De schuldenproblemen die een aantal landen nu ondervinden zijn het gevolg van het feit ze deel uitmaken van de muntunie. De oorzaak van de problemen verschilt van land tot land. In Spanje en Ierland is dat het instorten van de op hol geslagen huizenmarkt, in Italië de hoge staatsschuld, in Griekenland corruptie en in Portugal achterstallig onderhoud. Het zijn vervelende problemen maar ook weer niet uniek. Toch lukt het deze keer niet om ze onder controle te krijgen. In het verleden konden de landen hun munt devalueren en lenen van de eigen Centrale Bank, maar door de muntunie hebben ze geen Centrale Bank meer en moeten ze Euro’s lenen op de internationale financiële markt. Dit heeft een aantal nadelige gevolgen die elkaar versterken. Omdat er economische problemen zijn gaat de rente omhoog, maar omdat de rente omhoog gaat, wordt het aflossen van de schulden nog moeilijker, waardoor meer bezuinigd moet worden wat slecht is voor de economie. Het gevolg is een negatieve spiraal. Kapitaal vlucht het land uit en de markt speculeert op faillissement van het land (iets dat vroeger ondenkbaar zou zijn). Voeg daar nog aan toe het kortzichtige, penny wise pound foolish beleid van de ECB, Duitsland en niet te vergeten Nederland, en je hebt een onoplosbare schuldencrisis.

Het schuldenprobleem in Europa is dus eigenlijk geen schulden crisis maar een systeemcrisis die het gevolg is van de manier waarop de monetaire unie is opgezet: inherent instabiel.

De Verenigde Staten
Marc Brost en Bernd Ulrich beweren dat het geen links of rechts beleid is, dat de schulden heeft doen oplopen. Maar dat is in het geval van de Verenigde Staten niet juist: daar zijn de schulden het gevolg van roekeloze oorlogen en grote defensie budgetten die daarvoor nodig zijn en onverantwoorde belastingverlagingen, van de rechtse regering van George W. Bush die tot 2008 in het Witte Huis zat. Ook de tekorten die zijn ontstaan onder Obama zijn een direct gevolg van beleid van de regering Bush. Als gevolg daarvan zijn schulden hoog opgelopen, ongeveer 95% van het BNP, maar ze zijn in het verleden wel eens hoger geweest (WOII: 120% BNP). Er is echter geen reden om aan te nemen dat de schulden niet afbetaald kunnen worden. Dat er een crisissfeer is ontstaan heeft een politieke oorzaak: aarzelend beleid van de Democraten als het gaat om het aanpakken van de economie die nu 3 jaar na de crisis nog steeds niet wil groeien. Door politiek onhandig manoeuvreren hebben ze zich kwetsbaar gemaakt voor afpersing. De Republikeinen zijn uit zijn op maar een ding: Obama ten val brengen, zelfs als ze daarmee de (wereld) economie in gevaar brengen. De bezuinigingen die nu door hen worden afgedwongen zijn onverantwoord omdat de economische groei hierdoor wordt afgezwakt.

Ook in de Verenigde Staten is dus geen sprake van een schulden crisis. Het is een politieke crisis waarbij de staatsschuld als wapen wordt gebruikt.

Onnodig somberen
Brost en Bernd hebben hun eigen verklaring voor het schuldenprobleem: zij koppelen het aan de Westerse mentaliteit:

[De] oorzaak [van het schuldprobleem] is eenvoudigweg de volgende. Sinds twee decennia bevindt het Westen zich relatief op de terugweg. Het automatisme van steeds meer rijkdom bij steeds minder of in elk geval niet méér arbeid is doorbroken. Daarvoor zijn vele oorzaken aan te wijzen. Hier hoeven slechts de opmars van de opkomende landen, de oorlog tegen de terreur en de door de ecologie getrokken grenzen te worden genoemd.

Beslissend is dat het hele Westen met deze nieuwe situatie niet uit de voeten kan, noch politiek, noch cultureel, noch individueel. Onze kinderen – zo veel weten wij wel al – zal het slechts beter vergaan als ze harder werken dan wij. Of we dat echt voor hen moeten willen, weten we dan weer niet. Daarmee is de grote deal van het westerse model definitief verleden tijd. Het inzetten op groei was zo ongeveer de minimumconsensus van westerse samenlevingen. Het vooruitzicht van voortdurende groei stelde ons gerust en slaagde wonderwel erin om grote sociale conflicten – wie krijgt welk deel van de koek? – niet eens aan de oppervlakte te laten komen. Groei betekende immers dat iedereen steeds meer kon krijgen. Des te beangstigender is het als deze groei uitblijft.

Daarom heeft het Westen deze werkelijkheid verdrongen en zichzelf een welstand voorgespiegeld die niet meer bestaat. Daarvan zijn die schulden het gevolg. Zij zijn het verdrongene. [sic] Dat keert steeds vaker en steeds heftiger terug.

In het verleden konden Westerse regeringen zich uit de problemen redden door economische groei maar dat is onder andere door ecologische grenzen niet meer mogelijk, zo stellen zij dus.

Dit is een onnodig sombere visie. In de eerste plaats hebben de schulden niets te maken met het niet groeien van de economie zoals ik hiervoor al heb laten zien. Maar zij hanteren een veel te enge definitie van economische groei: een economie groeit niet alleen door meer schoorstenen te laten roken maar ook door meer dienstverlening en door het toepassing van nieuwe technologie. Wie had 30 jaar geleden gedacht dat nu iedereen met iedereen in de wereld kan communiceren via internet? Groei kan zelfs goed zijn voor het milieu: de dreigende klimaatverwarming maakt het noodzakelijk om te schakelen naar duurzame en milieuvriendelijke (CO2 neutrale) energie bronnen. Hiervoor is onderzoek nodig en moet nieuwe techniek ontwikkeld worden. Ook dat is groei die werkgelegenheid oplevert. Brost en Bernd zitten onnodig te somberen.

Schulden vernietigen de staat
Ik kan me grotendeels vinden in wat Brost en Ulrich beweren over de noodzaak van het maken van schulden, al zijn ze wel wat zuinig.

Wereldwijd gaven landen meer dan 15 biljoen dollar uit om de crisis te bestrijden. Nooit eerder werd in zo’n korte tijd zo veel geld uitgegeven. Nooit eerder werden zo snel zo veel nieuwe schulden gemaakt.

Daarbij komt dat het idee van deficit spending – het uitgeven van geld dat je feitelijk niet hebt – in deze situatie bij hoge uitzondering het juiste was.

Volgens Brost en Ulrich zijn er de aantal redenen waarom schulden maken niet meer kan: de schuld is al te hoog, de rente en aflossings lasten worden te hoog, schulden belasten toekomstige generatien en de staat kan niet meer terecht bij haar huisbank en het is een vernedering van de politiek.

[E]en land dat vandaag de dag schulden maakt, kan zich niet wenden tot zijn huisbank en worden geconfronteerd met een serieuze en bij twijfel staatsondersteunende gelovige. Nee, zo’n land moet zijn hand in de muil van de leeuw steken en zich uitleveren aan kredietbeoordelaars, beurzen en hedgefondsen (en aan de Chinezen, maar dat maakt het er niet beter op). Schulden ondermijnen de staat. Ze maken van politici de loopjongens van de banken en de noodhulpverleners van de markten. Ze vernederen politiek en democratie.

Maar dit is precies het probleem dat ik hierboven heb geschetst voor de “schuldencrisis” in Europa: landen kunnen niet meer lenen bij hun “huisbankier”, ofwel de centrale bank. Dit is dus een probleem dat wij over onszelf hebben afgeroepen: door de muntunie hebben landen geen eigen centrale bank meer en zijn aangewezen op de markt – met alle gevolgen van dien. We lezen het dagelijks in de krant: Griekenland, Spanje en nu Italië zijn overgeleverd aan de goodwill van de markt en Angela Merkel, oh en niet te vergeten, de daadkracht van de onze Jan Kees de Jager.

Brost en Ulrich gaan er blijkbaar van uit dat de muntunie, zoals die nu werkt, blijvend is. Dan heb ik nieuws: dat gaat niet gebeuren. De Eurolanden worden vroeg of laat uit elkaar gespeeld door de markt – dat zien we op dit moment al. Er kunnen dus maar twee dingen gebeuren: of de unie valt elkaar en Nederland wordt gewoon de 17e Deelstaat van Duitsland of de Unie wordt hervormt en de ECB gaat doen wat alle Centrale banken doen: schuldpapier van de landen opkopen. Dat laatste gebeurt nu al.

Schulden ondermijnen de staat niet, wel een te veel aan schulden. Iedereen die een eigen huis koopt doet aan deficit spending en een ondernemer heeft vreemd vermogen in zijn bedrijf zitten, dat heet investeren. Een ander aspect van schulden is dat de schuldeisers niet alleen maar “slechteriken” - speculanten en Chinezen - zijn, maar ook pensioenfondsen en beleggingsbedrijven die de rente die er mee wordt verdiend weer gewoon uitgeven. Het geld verdwijnt dus niet uit de economie (en zelfs de Chinezen beleggen het in het Westen).

Op dit moment is de rente historisch laag (en zou nog lager kunnen zijn). Door geld te lenen kan de staat, nee moet de staat, er voor zorgen dat de economie weer gaat groeien (les één van Keynes). Dit is een investering in groei die zal leiden tot meer banen. Dit is nodig omdat door de recessie een groot deel van de bevolking geen werk heeft ( Spanje 20%, Ierland 14%, Griekenland 15%) en onbenutte capaciteit blijft liggen. Als de economie weer groeit en de motor weer werkt is het veel makkelijker om de schulden af te lossen (les twee van Keynes) dan nu, zonder groei.

Het fundamentele probleem waar onze economie op dit moment door wordt geplaagd is geen diep cultureel probleem maar het verleren van de kennis die is opgedaan na de Grote Depressie. Na WOII heeft economisch beleid dat was gebaseerd op Keynes grote welvaart en groei gebracht, waarom zou dat nu niet meer kunnen? Onheil afroepen over “de metafysica van schulden” helpt ons niets verder, integendeel.

----
(*) Alleen in de papieren versie of digitaal tegen betaling; niet in het Nederlands maar wel in het Duits te lezen op Zeit Online (via Sargasso). Ik zal wat uitvoeriger citeren omdat het stuk moeilijk toegankelijk is.
----
Illustraties: (1) cc Koekebakker, (2) Poster for the "War of Wealth" by Charles Turner Dazey, a play that opened February 10, 1895. Bron.

Read more...

Het kapitaal regeert

David Harvey, auteur van A brief history of neo-liberalism legt uit wat er volgens hem verkeerd is aan het huidige kapitalistische systeem. Je hoeft het niet met hem eens te zijn (hij bekijkt de crisis vanuit een marxistisch perspectief) maar de vraag die hij stelt is wel terecht: hoe hebben we het we het zo ver kunnen laten komen dat we onze maatschappij zodanig inrichten dat niet de politiek maar de markt bepaalt hoe wij de maatschappij inrichten. In Harvey's termen: het kapitaal regeert.

Maar kijk zelf naar deze prachtige animatie waarin de huidige crisis wordt uitgelegd, ook geschikt voor liberalen:



Update:

Bovenstaande animatie is gebaseerd op een lezing, video hieronder. Maar bekijk vooral eerst de animatie, en daarna (als u zijn woorden heeft gevisualiseerd) de onverkorte lezing "sec":

Read more...