De les van Barbara Baarsma

Afbeelding: screenshot Nieuwsuur, uitgezonden 9 feb 2018 met Barbara Baarsma.

Dalende beurskoersen: wat betekenen die voor de echte economie?

Nieuwsuur, uitgezonden op 9 feb 2018, start 3:08

Mariëlle Tweebeeke interviewt Barbara Baarsma, directeur kennisontwikkeling Rabobank

Dit is een fascinerend interview. Begin februari van 2018 zijn de aandelenkoersen onderuitgegaan. Baarsma mag uitleggen wat dat voor ons betekent. Haar les is kort samengevat: De financiële markten zijn onvoorspelbaar. Wat omhoog gaat, kan ook weer naar beneden gaan. We dachten dat we er op konden rekenen dat ons huis altijd in waarde zou stijgen, dat we een baan voor het leven zouden hebben en dat onze oudedagsvoorziening goed geregeld was. De koersval van de voorafgaande week heeft echter laten zien dat niets minder waar is. We zullen ons moeten aanpassen aan een steeds sneller veranderende wereld, waarin de zekerheden van vandaag morgen misschien niets meer waard zijn. De crisis op de beurs is dus een nuttige les, namelijk dat ‘u zelf verantwoordelijk bent voor uw financiële zelfredzaamheid’, stelt Baarsma. 

Financiële zelfredzaamheid: dat is dus niet wat het vroeger betekende: spaarzaamheid en een sluitend huishoudboekje. Nee het is veel ingrijpender: we moeten ons leven aanpassen aan de ups en downs van de markten:

[Laten we de] economie op lange termijn […] maar […] eens vertalen naar het leven van de burgers, gewoon individuen. Ik denk wel dat wat je ziet dat wat op de beurs is gebeurd, die enorme uitslagen, die onzekerheid die daar achter zit, die speelt ook in ons leven, in het leven van de kijkers.

[…] als die beweging op de beurs de kijker iets moeten leren dan is dat: die bewegingen daar die kunnen ook in uw persoonlijk leven optreden, wees daar weerbaar voor.

We moeten er aan wennen dat de wereld steeds sneller verandert. Afhankelijk van onze situatie en toekomstdromen, zullen we moeten sparen of “investeren in menselijk kapitaal”. 

Investeren in menselijk kapitaal is haar manier om te zeggen dat je een vak leert, want ons leven is een product. En dat product moet verkocht worden op de markt. Daarom moeten we ons leven aanpassen aan de markt, een markt zonder bodemprijs. Als u dat niet doet, bent u morgen dakloos, werkloos en is uw pensioen verdampt door een foute beleggingskeuze.

Dit is een wereld waarin mensen niet voor elkaar, maar alleen voor zichzelf zorgen. Het is de wereld die Ayn Rand in Atlas Shruggs beschrijft, waarin mensen alleen voor zichzelf leven. Er is geen gemeenschap, alles is geprivatiseerd. We zijn met elkaar verbonden door een web van (financiële) transacties. Wie zekerheid wil, verzekert zich want de oude zekerheden zijn verdwenen. U heeft geen andere keuze dan zich aan te passen. Dat is de les die Baarsma trekt uit de koersval van de voorafgaande week.

Dat we ook andere keuzes kunnen maken, dat we de wereld ook anders kunnen inrichten, dat er ook zekerheid is buiten de financiële markten, zekerheid die niet wordt gekocht maar is gebaseerd op solidariteit en menselijkheid, is uit beeld verdwenen. 

De les van Baarsma is dat we ons leven afhankelijk hebben gemaakt van een casino waar we geen controle over hebben, en dat we er alleen voor staan.

Transcript

[Mariëlle Tweebeeke]: De Amerikaanse beurs, de Dow-Jones, eindigde zojuist de chaotische week met een kleine winst. En bij mij aan tafel Barbara Baarsma hoogleraar economie en directeur kennisontwikkeling van de Rabobank. Hartelijk welkom. Ja de vraag is toch wat is er aan de hand op die beurs?
[Barbara Baarsma]: Nou wat je zag in Amerika, daar zijn de aandelen wat overgewaardeerd en beleggers hadden daar een andere verwachting over het tempo waarin het monetaire beleid een beetje normaler zou worden - dus over wanneer de rente weer wat zou gaan stijgen - en de inflatie steeg wat meer dan verwacht. En dat alles bij elkaar maakte dat je, nou best gezonde afname van die beurskoersen kreeg en dat verspreidde zich toen over de rest van de wereld. Geen reden voor paniek.
[MT]: U zegt heel duidelijk 'gezond'?
[BB]: Nou, er zat gewoon wat overwaardering in die aandelen en het ging al hele lange tijd omhoog, dus dat het nu iets wat afzakt is geen reden voor paniek, en die zag je ook eigenlijk niet.
[MT]: Nee maar dat is natuurlijk ook 'mensen hier worden geruststellende woorden gesproken', ook duur U, maar mensen misschien niet op die beurs zitten denken misschien toch 'O je, is er iets aan de hand?' Is dit een voorteken dat het misschien toch, ondanks al die positieve verhalen minder gaat met de economie?
[BB]: Nou, met onze economische groei zal het op korte termijn geen grote invloed op hebben [sic]. De economie op lange termijn is een ander verhaal maar laten we het eens vertalen naar het leven van de burgers, gewoon individuen. Ik denk wel dat wat je ziet dat wat op de beurs is gebeurd, die enorme uitslagen, die onzekerheid die daar achter zit, die speelt ook in ons leven, in het leven van de kijkers. Neem bijvoorbeeld, een tijd geleden, vlak voor de crisis. Toen was er bij heel veel mensen die een koophuis hadden de verwachting, ik kan dat huis verkopen wanneer ik het wil, tegen een prijs die hoger is dan waar ik het voor gekocht heb. De baan die ik heb, het vaste contract, ik kan daar mijn leven lang als ik wil bij deze baas blijven werken en mijn pensioen geeft mij de koopkracht, om als ik straks gepensioneerd ben, fijn te blijven consumeren zoals ik dat nu doe. En toen kwam de crisis, met die enorme uitslagen op de financiële markten en toen bleek ineens dat huizen veel minder waard kunnen worden. Toen bleek ineens dat pensioen helemaal niet zo koopkracht veilig zijn...
[MT, door elkaar]: Maar dat was toen, voor de crisis.
[BB] ... en dat banen voor het leven niet bestaan. Ik hoop eigenlijk ... Er is geen reden voor paniek, maar ik hoop dat deze bewegingen op die beurzen wel mensen bewust maken van het feit: veranderingen gaan steeds sneller. Er is steeds meer onzekerheid...
[MT]: Het gaat niet altijd alleen maar omhoog, het kan ook naar beneden gaan...
[BB]: Het kan ook naar beneden, en zorg dat U inzicht heeft in uw eigen financiële situatie en dat U zich bewust bent, dat u zelf verantwoordelijk bent voor uw financiële zelfredzaamheid, als ik het zo zou mogen noemen.
[MT[: Maar als we even concreet naar de Nederlandse economie kijken, en bijvoorbeeld wat U noemt de huizenmarkt [03:22] dan staat die er toch heel goed voor?
[BB]: Hij staat er zeker goed voor maar als je een huis wilt kopen vroeger was het zo dan - dit heeft allemaal met overheidsbeleid te maken - kon je 106% van de waarde van een huis lenen en ook kosten of een stukje verbouwing mee betalen nu kan dat niet meer, maximaal 100%, misschien gaat hij in de toekomst wat naar beneden. Dus is jouw wens in de toekomst een huis kopen, dan zul je een beetje een appeltje voor de dorst moeten hebben omdat zelf dan in te kunnen leggen. Of als het gaat om pensioenen - de AOW-leeftijd is verhoogd - wil je eerder stoppen met werken dan zul je ook iets van een appeltje voor de dorst moeten hebben.
[MT]: Dus sparen zegt u eigenlijk? Geld op de bank zetten [onverstaanbaar]
[BB]: In Nederland wordt al heel erg veel gespaard, dus mijn advies zou niet generiek zijn: 'ga nou meer sparen', dat is niet goed voor het land. Voor sommige mensen zou dat wel goed zijn. Mijn advies zou zijn zorg: één: dat u zich bewust bent van uw eigen verantwoordelijkheid van uw financiële situatie en dat u het inzicht heeft in wat u wilt - 'wil ik vroeger stoppen met werken? Heb ik een hele dure hobby waar ik geld voor nodig heb? Heb ik zes kinderen die ik wil gaan laten studeren? En hoeveel middelen heb ik? En als daar een gat tussen zit kan sparen of beleggen een optie zijn maar meer uren gaan werken kan ook een optie zijn en de aller, allerbelangrijkste is misschien wel het investeren in menselijk kapitaal. Want het begin van alle financiële zelfredzaamheid is een betaalde baan en met menselijk kapitaal is de garantie op een betaalde baan, is er werkzekerheid het allerbelangrijkste. En wat ik in het begin ze - vroeger hadden we het idee, we hebben baanzekerheid, een vast contract, een baan voor het leven - die zekerheid is er niet meer. Menselijk kapitaalinvesteringen geven je garantie op werk zekerheid.
[MT]: Maar als we even teruggaan naar de beurs, het ging lange tijd heel goed. Stel nou dat je denkt, ik wil toch investeren, maar je vindt dat iets te spannend, en inderdaad die banken daar krijg je eigenlijk bijna geen rente op je geld, wat moet je dan met je geld doen?
[BB]: Dat hangt ervan af - generiek ga ik geen advies daarover geven, want ik vind ik echt dat dat maatwerk advies is - en het begint bij het inzicht tussen wat iemand wil, een doel heeft en wat je dan nog moet doen. Stel dat het doel is dat je misschien wat langer wilt doorwerken - of we moeten met elkaar langer doorwerken - hoe ga ik dat voor elkaar krijgen. Nou, dat is een investering in menselijk kapitaal aan de orde. Als je juist wat vroeger wilt stoppen dan kan wat meer sparen aan de orde zijn. Dus het hangt er net van af wat iemands doel is en sparen kan natuurlijk ook beleggen zijn en je kan ook beleggen op de vastgoedmarkt maar het is allemaal individueel maatadvies maar zorg dat u dat inzicht krijg. En als die beweging op de beurs de kijker iets moeten leren dan is dat: die bewegingen daar die kunnen ook in uw persoonlijk leven optreden, wees daar weerbaar voor.
[MT]: Dat heeft u duidelijk gezegd. Hartelijk dank voor uw komst, Barbara Baarsma.

Read more...

Peter van Zadelhoff geeft een 'stoomcursus pensioen'

Op YouTube vond ik deze 'stoomcursus pensioen' van Peter van Zadelhoff. Hierin legt hij kort en duidelijk uit wat een individueel pensioen inhoudt, en waarom het ingevoerd moet worden. Dat wil natuurlijk nog niet zeggen dat het een goed idee is: door de individualisering worden de voordelen van intergenerationele solidariteit vervangen door marktwerking.

Onder de video wordt vermeld:

Het kabinet wil de manier waarop al dat geld wordt verdeeld aanpassen, maar de vakbonden liggen dwars. Peter van Zadelhoff geeft een stoomcursus pensioen, waar toch zo’n 20 procent van je salaris aan op gaat. Hij legt uit hoe het nu is, wat er gaat veranderen en waarom de vakbonden moeten stoppen met dwarsliggen.

Ik kom binnenkort met een bespreking van de plannen die er zijn voor individualisering van het pensioenstelsel (niet alleen van Van Zadelhoff). Daarvoor heb ik van de video een transcriptie gemaakt.

Transcriptie

Published on 20 Oct 2017

Het is een van de belangrijkste dossiers op het bord van dit nieuwe Kabinet. In ieder geval een van de dossiers waarin het meeste geld mee is gemoeid. Het gaat om honderden miljoenen en die komen met een beetje pech op het bord van de jongeren terecht. Of van de ouderen.
Nu wordt het spannend. We nemen een enorm risico, dat weet ik. Ik ga het namelijk hebben over ... pensioenen. Niet wegzappen nou, want het gaat om bizar veel geld hoor. En het is jouw geld. Zo'n 20% van je salaris gaat ernaar toe. Dus als je nu wegzapt, prima, maar dan wil ik je nooit meer horen over ziektekosten, over de Btw-verhogingen, over al die andere dingen die minder dan 20% van je salaris kosten.
Goed je bent er nog. Pensioenen. Ik ga je zo vertellen hoe het nu werkt met pensioenen, hoe het beter kan en waarom dat dankzij de vakbonden maar niet wil lukken. Eerst hoe het nu werkt. Je stort iedere maand geld in je pensioenfonds. Dat geld gaat eigenlijk in een grote pot. Ook al je collega's en al die andere werkenden die stoppen daar hun geld in. Het pensioenfonds belegt dat geld en uit die pot geld worden dan vervolgens weer de pensioenen betaald. Dat werkt prima als er genoeg in dat pensioenfonds zit. Als de dekkingsgraad hoog genoeg is. Die dekkingsgraad geeft aan in hoeverre dat fonds ook in staat is om in de toekomst al die pensioenen te betalen. 100% dan kunnen ze het precies betalen.
De vraag is: wat doe je als het teveel is? Dus als die dekkingsgraad boven de 100% zit en wat doe je als het te weinig is. Kijk in theorie zou het zo kunnen werken: is de dekkingsgraad te hoog, zeg boven de 100%, 105 bijvoorbeeld, dan verhoog je gewoon de pensioenen. Is ie te laag, onder de 100, zeg 95, dan verlaag je de pensioenen. Heel simpel.
Ja, het gaat over pensioenen, dus je raadt het al: zo simpel is het niet. Nee, die buffer, want dat is het eigenlijk, van rond de 100, die wordt nu als het ware gebruikt om de rekening te verschuiven tussen generaties. Zo mag de pensioenuitkering pas verhoogd worden nu, als die dekkingsgraad boven de 110 zit. Dat is nadelig voor de ouderen die nu pensioen ontvangen. Die zouden het liefst natuurlijk die uitkering meteen omhoog zien gaan bij een dekkingsgraad van meer dan 100. Tja, omdat dat niet gebeurt, sponsoren zij als het ware nu de jongeren. Dus de gepensioneerden sponsoren de werkenden, of de ouderen sponsoren de jongeren, zo u wilt. Maar aan de andere kant dan hoeft die pensioenuitkering ook niet meteen verlaagd te worden.
[02:25] Bij een te lage dekkingsgraad hoeft het pensioenfonds nu eigenlijk alleen maar aan te geven hoe ze denken dat het in de toekomst wel weer goed zal komen. En dat er dus niet meteen gekort wordt op de uitkering is weer nadelig voor de werkenden. De jongeren die dan als het ware weer de gepensioneerden, de ouderen subsidiëren.
[02:44] Dat is nu een paar jaar het geval bij heel veel fondsen.
Maar er is nu een oplossing. We stoppen al het geld niet meer in een pot maar iedereen krijgt zijn eigen kleine pensioenpotje. Daar gaat gedurende tijd dat je werkt al je pensioengeld in en als je dan met pensioen gaat dan worden daaruit weer de pensioenuitkeringen betaald. Hartstikke makkelijk. En om het nog makkelijker te maken laten we al die kleine individuele potjes beheren, beleggen door het zelfde pensioenfonds. Geen buffers meer nodig, dus geen gezeur. Dacht je. Maar ja, dan heb je buiten de vakbonden gerekend. Die willen, gesteund door de SER boven op dat systeem van individuele potjes, toch nog weer een collectieve buffer aanleggen om te voorkomen, zo zeggen ze, dat er straks pech en geluk generaties ontstaan. Dat er een generatie die alleen maar een stijgende beurs mee maakt, en dus een hoog pensioen krijgt, en de volgende generatie, met een dalende beurs, een laag pensioen.
[03:39] Dus gaan er, en nu komt ie, rendementen afgeroomd worden. Verdien je in een jaar in je potje meer dan zeg 18% op je beleggingen, dan gaat dat wat je meer verdient in die collectieve buffer. En maak je in een ander jaar een verlies van meer dan 8% dan gaat weer uit die collectieve buffer en wordt het weer teruggestort in je pensioenpotje. Het wordt weer aangevuld.
[04:00] Kortom, we gaan weer lopen verdelen tussen generaties. Veel beter zou het zijn om te accepteren dat pensioen nu eenmaal onzeker is. We weten niet wat de toekomst brengt. Niemand weet het, en al helemaal niet als het over de financiële markten gaat. Dus we weten ook niet van te voren wat nou een geluksgeneratie is wat nou een pechgeneratie. Nee iedere poging om die onzekerheid te beheersen door rekeningen tussen generaties te verschuiven leidt tot gezeur en uiteindelijk tot onvrede onder alle generaties.

Read more...

Is economie een exacte wetenschap?

(Afbeelding: Sylke 'Amazing Himalaya')

Mainstream economen wordt door linkse critici vaak verweten dat zij te graag exacte wetenschappers willen zijn. Economische modellen gaan er ten onrechte vanuit dat mensen altijd handelen als kille robots die met wiskundige nauwkeurigheid kiezen voor eigenbelang [1]. In een opinie artikel in het Financieel Dagblad van 18 mei stelt Coen Teulings dat deze kritiek onterecht is: economen beseffen tegenwoordig best wel dat economie een sociale wetenschap is. Daniel Kahneman heeft voor onderzoek dat aantoont dat mensen meestal juist niet rationeel handelen, zelfs de nobelprijs voor economie gekregen.

De klacht is bovendien niet goed doordacht omdat men de betekenis van ‘rationaliteit’, ‘voorspelbaarheid’ en ‘doelmatigheid’ met elkaar verward. Als iemand rationeel handelt, impliceert dat helemaal niet dat de handeling daardoor voorspelbaar of doelmatig is. Deze begrippen hebben niets met elkaar te maken, aldus Teulings. Aan de hand van drie voorbeelden probeert hij deze ‘kluwen van begrippen’ te ontwarren. Helaas maakt hij de verwarring daarbij alleen maar groter.


Bankruns: rationeel gedrag is niet voorspelbaar

Dat rationaliteit niet tot voorspelbaar gedrag hoeft te leiden, illustreert hij aan de hand van bankruns. Tijdens een bankrun is het rationeel om zo snel mogelijk je geld van de bank te halen. Het zou irrationeel zijn om dat niet te doen, ‘want wie te laat is, is zijn geld zeker kwijt’. Toch zijn bankruns in de praktijk onvoorspelbaar.


Het driedeurenprobleem: irrationeel gedrag is voorspelbaar

Aan de hand van het ‘driedeurenprobleem’ laat hij zien dat ook het omgekeerde mogelijk is. In de NRC van 12 oktober vorig jaar legt Teulings dit als volgt uit [edit van mij]:

U gaat een spelletje spelen, in een kamer met drie deuren. Achter een van die deuren ligt 100.000 euro. U mag een deur aanwijzen om te openen. [Voordat het deurtje dat u hebt aan gewezen wordt geopend] zal de spelleider een van de andere twee deuren openen om te laten zien dat de schat daar in ieder geval niet ligt. En dan krijgt u een tweede kans: u mag nog op uw oorspronkelijke keuze terugkomen en die andere nog niet geopende deur kiezen. Wat doet u? Bent u standvastig in uw keus of verandert u?

Vrijwel iedereen kiest er voor om bij de eerste keuze te blijven. Dat is niet rationeel als je verstand hebt van kansberekening:

De kans dat u in eerste instantie de juiste deur kiest is eenderde. Door van keus te verwisselen, mist u in dat geval de hoofdprijs. U heeft echter tweederde kans dat u eerst een verkeerde deur heeft gekozen. In dat geval krijgt u door te wisselen met zekerheid de schat. Wisselen geeft dus tweederde kans op winst, niet wisselen maar eenderde.

Hieruit blijkt volgens Teulings dat irrationeel gedrag wel degelijk voorspelbaar kan zijn.


Het Prisonor’s dilemma: rationeel gedrag is niet doelmatig

Tenslotte laat Teulings met het prisoner’s dilemma zien dat rationele keuzes ook niet per se doelmatig zijn. Stel, er zijn twee verdachten voor een misdrijf. Er is geen bewijs en daarom probeert de aanklager de gevangen aan te zetten om de ander te verraden. Wie de ander verraad wordt beloond. Als ze beide zwijgen zouden ze er het beste af komen, maar je kunt wiskundig uitrekenen dat het gunstig is als ze beiden de ander verraden. Zo minimaliseren ze de kans op een lange gevangenschap.

Het is dus rationeel om verraad te plegen ‘terwijl ze beter af zouden zijn als ze elkaar de hand boven het hoofd houden. Met andere woorden: rationaliteit is ondoelmatig’, aldus Teulings.

Hier gaan vier dingen mis.


Onwetendheid

Met het driedeurenvoorbeeld illustreert Teulings dat iemand die geen verstand heeft van statistiek en wiskunde handelt in strijd met haar eigenbelang. Daarmee is dus op zijn best iets gezegd over de voorspelbaarheid van domheid, maar niets over rationaliteit. Onwetendheid of onkunde is wat anders als irrationaliteit. Het feit dat mensen steeds hetzelfde antwoord kiezen heeft meer te maken met veel voorkomende vooroordelen, b.v. over de intentie van de quizmaster.


Kuddegedrag

Zijn tweede fout is dat hij rationaliteit op individueel en groepsniveau met elkaar vergelijkt. Het zijn individuen die geld van de bank halen, maar bij een bankrun gaat het niet om gedrag van één individu maar om opgeteld gedrag van een groot aantal individuen (‘kuddegedrag’). Kuddegedrag heeft bovendien een heel eigen dynamiek door feedback mechanismen: mensen reageren op elkaar. Men ziet dat anderen het doen en beseft dat men de meute voor moet zijn. Wanneer dat gebeurt is onvoorspelbaar omdat de aanleidingen heel divers kunnen zijn: een bericht in de krant waarin twijfel wordt uitgesproken over een bank, of een run op een andere bank.


Rationaliteit of rationaliteit?

De derde fout die hij maakt in zijn stukje is dat hij twee betekenissen van ‘rationaliteit’ met elkaar verward. Als we zeggen dat een handeling rationeel is, bedoelen we dat die handeling ‘de meest efficiënte manier is om een bepaald doel te bereiken’ (rationeel-1). Wat het doel is maakt daarbij niet uit. De tweede betekenis van rationeel heeft juist wèl betrekking op dat doel: een bepaald doel is wel of niet verstandig (rationeel-2). Als ik bijvoorbeeld besluit om de Himalaya te beklimmen, is dat onverstandig (rationeel-2), maar àls ik dat doe dan is het verstandig (rationeel-1) om de beste route naar de top te kiezen. Over wat verstandig (rationeel-2) is kunnen de meningen verschillen maar we kunnen vaak wel objectief oordelen over de manier waarop we dat proberen te bereiken. Anders dan Teulings beweert, is doelmatigheid dus wel gelijk aan rationaliteit, maar dan alleen in de eerste betekenis.


Eigenbelang

Veel ernstiger vind ik de onnodige vernauwing van de betekenis die Teulings geeft aan het begrip rationaliteit. Een rationele keuze is volgens hem een keuze voor eigenbelang en materieel gewin. Hij sluit uit dat mededogen, of meer algemeen, moreel gedrag rationeel is. Daarmee verengt hij rationaliteit tot objectief meetbaar eigenbelang (in dit geval ‘jaren gevangenisstraf’). Bovendien lopen ook hier de twee verschillende betekenissen van rationaliteit door elkaar.


Het doel van economie

Teulings bespreking van rationaliteit is symptomatisch voor de fout die veel economen maken: ze objectiveren menselijke behoeften door deze te beperken tot iets dat meetbaar is: meestal is dat geld (en in dit geval gevangenisstraf). De menswetenschapper Teulings lijkt niet te beseffen dat hebzucht niet het enige is dat mensen drijft. Bovendien is hij vergeten wat wel de taak is van de economie: vast te stellen hoe subjectieve behoeften van mensen op de beste manier kunnen worden vervuld met inzet van schaarse middelen, om Arnold Heertje in Echte Economie te parafraseren. Ongewild demonstreert Teulings waarom economie zo’n slechte roep heeft en wat er niet ‘exact’ aan is.

[1] Homo economicus noemt men deze denkbeeldige persoon in de literatuur.

Read more...