Is economie een exacte wetenschap?

(Afbeelding: Sylke 'Amazing Himalaya')

Mainstream economen wordt door linkse critici vaak verweten dat zij te graag exacte wetenschappers willen zijn. Economische modellen gaan er ten onrechte vanuit dat mensen altijd handelen als kille robots die met wiskundige nauwkeurigheid kiezen voor eigenbelang [1]. In een opinie artikel in het Financieel Dagblad van 18 mei stelt Coen Teulings dat deze kritiek onterecht is: economen beseffen tegenwoordig best wel dat economie een sociale wetenschap is. Daniel Kahneman heeft voor onderzoek dat aantoont dat mensen meestal juist niet rationeel handelen, zelfs de nobelprijs voor economie gekregen.

De klacht is bovendien niet goed doordacht omdat men de betekenis van ‘rationaliteit’, ‘voorspelbaarheid’ en ‘doelmatigheid’ met elkaar verward. Als iemand rationeel handelt, impliceert dat helemaal niet dat de handeling daardoor voorspelbaar of doelmatig is. Deze begrippen hebben niets met elkaar te maken, aldus Teulings. Aan de hand van drie voorbeelden probeert hij deze ‘kluwen van begrippen’ te ontwarren. Helaas maakt hij de verwarring daarbij alleen maar groter.


Bankruns: rationeel gedrag is niet voorspelbaar

Dat rationaliteit niet tot voorspelbaar gedrag hoeft te leiden, illustreert hij aan de hand van bankruns. Tijdens een bankrun is het rationeel om zo snel mogelijk je geld van de bank te halen. Het zou irrationeel zijn om dat niet te doen, ‘want wie te laat is, is zijn geld zeker kwijt’. Toch zijn bankruns in de praktijk onvoorspelbaar.


Het driedeurenprobleem: irrationeel gedrag is voorspelbaar

Aan de hand van het ‘driedeurenprobleem’ laat hij zien dat ook het omgekeerde mogelijk is. In de NRC van 12 oktober vorig jaar legt Teulings dit als volgt uit [edit van mij]:

U gaat een spelletje spelen, in een kamer met drie deuren. Achter een van die deuren ligt 100.000 euro. U mag een deur aanwijzen om te openen. [Voordat het deurtje dat u hebt aan gewezen wordt geopend] zal de spelleider een van de andere twee deuren openen om te laten zien dat de schat daar in ieder geval niet ligt. En dan krijgt u een tweede kans: u mag nog op uw oorspronkelijke keuze terugkomen en die andere nog niet geopende deur kiezen. Wat doet u? Bent u standvastig in uw keus of verandert u?

Vrijwel iedereen kiest er voor om bij de eerste keuze te blijven. Dat is niet rationeel als je verstand hebt van kansberekening:

De kans dat u in eerste instantie de juiste deur kiest is eenderde. Door van keus te verwisselen, mist u in dat geval de hoofdprijs. U heeft echter tweederde kans dat u eerst een verkeerde deur heeft gekozen. In dat geval krijgt u door te wisselen met zekerheid de schat. Wisselen geeft dus tweederde kans op winst, niet wisselen maar eenderde.

Hieruit blijkt volgens Teulings dat irrationeel gedrag wel degelijk voorspelbaar kan zijn.


Het Prisonor’s dilemma: rationeel gedrag is niet doelmatig

Tenslotte laat Teulings met het prisoner’s dilemma zien dat rationele keuzes ook niet per se doelmatig zijn. Stel, er zijn twee verdachten voor een misdrijf. Er is geen bewijs en daarom probeert de aanklager de gevangen aan te zetten om de ander te verraden. Wie de ander verraad wordt beloond. Als ze beide zwijgen zouden ze er het beste af komen, maar je kunt wiskundig uitrekenen dat het gunstig is als ze beiden de ander verraden. Zo minimaliseren ze de kans op een lange gevangenschap.

Het is dus rationeel om verraad te plegen ‘terwijl ze beter af zouden zijn als ze elkaar de hand boven het hoofd houden. Met andere woorden: rationaliteit is ondoelmatig’, aldus Teulings.

Hier gaan vier dingen mis.


Onwetendheid

Met het driedeurenvoorbeeld illustreert Teulings dat iemand die geen verstand heeft van statistiek en wiskunde handelt in strijd met haar eigenbelang. Daarmee is dus op zijn best iets gezegd over de voorspelbaarheid van domheid, maar niets over rationaliteit. Onwetendheid of onkunde is wat anders als irrationaliteit. Het feit dat mensen steeds hetzelfde antwoord kiezen heeft meer te maken met veel voorkomende vooroordelen, b.v. over de intentie van de quizmaster.


Kuddegedrag

Zijn tweede fout is dat hij rationaliteit op individueel en groepsniveau met elkaar vergelijkt. Het zijn individuen die geld van de bank halen, maar bij een bankrun gaat het niet om gedrag van één individu maar om opgeteld gedrag van een groot aantal individuen (‘kuddegedrag’). Kuddegedrag heeft bovendien een heel eigen dynamiek door feedback mechanismen: mensen reageren op elkaar. Men ziet dat anderen het doen en beseft dat men de meute voor moet zijn. Wanneer dat gebeurt is onvoorspelbaar omdat de aanleidingen heel divers kunnen zijn: een bericht in de krant waarin twijfel wordt uitgesproken over een bank, of een run op een andere bank.


Rationaliteit of rationaliteit?

De derde fout die hij maakt in zijn stukje is dat hij twee betekenissen van ‘rationaliteit’ met elkaar verward. Als we zeggen dat een handeling rationeel is, bedoelen we dat die handeling ‘de meest efficiënte manier is om een bepaald doel te bereiken’ (rationeel-1). Wat het doel is maakt daarbij niet uit. De tweede betekenis van rationeel heeft juist wèl betrekking op dat doel: een bepaald doel is wel of niet verstandig (rationeel-2). Als ik bijvoorbeeld besluit om de Himalaya te beklimmen, is dat onverstandig (rationeel-2), maar àls ik dat doe dan is het verstandig (rationeel-1) om de beste route naar de top te kiezen. Over wat verstandig (rationeel-2) is kunnen de meningen verschillen maar we kunnen vaak wel objectief oordelen over de manier waarop we dat proberen te bereiken. Anders dan Teulings beweert, is doelmatigheid dus wel gelijk aan rationaliteit, maar dan alleen in de eerste betekenis.


Eigenbelang

Veel ernstiger vind ik de onnodige vernauwing van de betekenis die Teulings geeft aan het begrip rationaliteit. Een rationele keuze is volgens hem een keuze voor eigenbelang en materieel gewin. Hij sluit uit dat mededogen, of meer algemeen, moreel gedrag rationeel is. Daarmee verengt hij rationaliteit tot objectief meetbaar eigenbelang (in dit geval ‘jaren gevangenisstraf’). Bovendien lopen ook hier de twee verschillende betekenissen van rationaliteit door elkaar.


Het doel van economie

Teulings bespreking van rationaliteit is symptomatisch voor de fout die veel economen maken: ze objectiveren menselijke behoeften door deze te beperken tot iets dat meetbaar is: meestal is dat geld (en in dit geval gevangenisstraf). De menswetenschapper Teulings lijkt niet te beseffen dat hebzucht niet het enige is dat mensen drijft. Bovendien is hij vergeten wat wel de taak is van de economie: vast te stellen hoe subjectieve behoeften van mensen op de beste manier kunnen worden vervuld met inzet van schaarse middelen, om Arnold Heertje in Echte Economie te parafraseren. Ongewild demonstreert Teulings waarom economie zo’n slechte roep heeft en wat er niet ‘exact’ aan is.

[1] Homo economicus noemt men deze denkbeeldige persoon in de literatuur.