Irrationele burgers en de onzichtbare hand

Update 27/12

Het woord "burger" roept herinneringen op uit mijn jeugd. Als tiener kende ik het woord natuurlijk wel maar ik had nog nooit gehoord dat je het ook als scheldwoord kon gebruiken. Dit leerde ik van Franka toen ik met haar door de buurt liep waar onze klassenleraar woonde.

Het was nog vroeg in de avond en met paar andere klasgenootjes waren op weg naar het huis van de leraar waar we een klassenavond hadden. We keken onderweg in de woonkamers van de huizen. Nog nooit had ik wat we zagen met burgerlijkheid geassocieerd en met verbazing hoorde ik hoe Franka haar ongenoegen uitte over het hoge gehalte aan burgerlijkheid dat we zagen. Ze moesten het volgens haar verbieden.

Jongeren pakken snel de tijdgeest op en de burger en zijn burgerlijkheid waren toen nog de grote vijand van de vooruitgang.

Dat is nu wel anders. De burger zit niet meer in het verdomhoekje nee, hij staat nu voorop en vooraan bij alles. Hij staat voorop als het gaat om het zoeken naar kiezers, en hij staat vooraan als het gaat om het hebben van een mening over van alles en nog wat. Zelfs uw Koekebakker doet mee.

Burghers

Maar er is dan ook veel veranderd voor de burgers sinds zij nog de bewoners waren van Burghen, de Gated Communities van de Middeleeuwen.

In De mens is de mens een zorg:  Over de verstatelijking van verzorgingsarrangementen legt Bram de Swaan uit hoe afhankelijkheidsrelaties de gelopen eeuwen zich hebben "ontvouwd" - een term die door Norbert Elias is bedacht. Vroeger, in de tijd dat een burgwal nog daadwerkelijk bescherming bood, was iedereen lid van een familie, clan of dorp. Iedereen had met iedereen te maken op meerdere manieren. De bakker bakte niet alleen je brood maar hij was ook getrouwd met je zus, zijn vader was gildemeester en je moest hem te vriend houden omdat je zoon gezel was in dat gilde.

Als je er goed over nadenkt hebben mensen altijd in dit soort gemeenschappen met sterke onderlinge banden geleefd en is er iets heel wezenlijks veranderd de afgelopen paar honderd jaar. De samenleving waarin mensen nu leven is groter geworden - we hebben meer relaties met meer mensen die verder weg leven en tegelijkertijd zijn die relaties eenvoudiger (enkelvoudig) geworden. Dit is wat met de term ontvouwing wordt bedoeld. Neem het brood bijvoorbeeld. Tegenwoordig komt het meel voor het brood van een fabriek die het samenstelt uit meerdere meelsoorten en andere ingrediënten afkomstig van heel de wereld; het wordt in een fabriek gebakken en verkocht door een supermarkt; verpakt in plastic dat is gemaakt van olie uit het Midden Oosten; vervoerd door vrachtwagens die zijn gemaakt in; en zo voort. Deze ketting van relaties en afhankelijkheden is niet meer te vergelijken met de korte en gesloten ketting van vroeger toen er voor het bakken van een brood slechts een boer, een molenaar en een bakker nodig waren.

Hoewel door de ontvouwing de relaties tussen mensen eenvoudiger zijn geworden is de samenleving juist complexer geworden. Mensen kunnen meer en efficiënter produceren omdat men zich meer kan specialiseren en omdat de markt groter is geworden. Omdat de aarde rond is komt deze ontwikkeling nu tot zijn logische eindpunt en men spreekt nu dan ook van globalisering. Een mooi voorbeeld van de voordelen die dit kan hebben is deze Soda Pop winkel (h/t Carlos en Crachat van Sargasso)

Ontvlechting en gedrag

Maar die ontvouwing heeft ook wat anders veroorzaakt: zoals ik al zei: mensen zijn gewend om in kleine overzichtelijke groepen te leven. Dat hoort bij hun sociale habitus. Dat is als gevolg van de ontvouwing minder aan het worden. Doordat de afhankelijkheidsrelaties steeds veelvuldiger worden, worden de relaties zelf - dus per relatie - steeds vluchtiger en uitwisselbaar. Als de bakker je nu niet meer aanstaat ga je naar een andere bakker. Dat was vroeger moeilijker, de prijs was daarvoor te hoog.

Het is totaal anders als waar we tot noch toe aan gewend waren om in te leven. Dat moet gewoon wel frictie geven. Door de uitwisselbaarheid van de relaties is de vereenzaming groter geworden. Mensen komen kunnen makkelijker zonder relaties komen te zitten.

In het algemeen is het voor iedereen moeilijker om te leven onze moderne en onthechte samenleving, ook voor hen die hier minder last van hebben omdat ze een rijk sociaal leven hebben.[1]

Andere afhankelijkheid

De ontvouwing kan natuurlijk niet ongecontroleerd plaatsvinden en een deugdelijke rechtstaat en verzorgingsstaat zijn noodzakelijk. Zonder de rechtsstaat is er corruptie en chaos en zonder verzorgingsstaat zijn menen echt op zichzelf aangewezen waar zij vroeger nog konden terugvallen op familie en vrienden. (Lees De Swaan's De etiquette van de aalmoes).

Voor bijna iedereen heeft dit tot gevolg dat hij of zij veel meer afhankelijk is van de staat dan een burgher uit de Middeleeuwen – als je al kan spreken van "de staat" in die tijd. De staat vervult nu de rol die vroeger door familie, clan, of kerk werd uitgevoerd. Zij garandeerd nu gezondheidszorg, veiligheid, voedselvoorziening, verkeer, scholing, en ga zo maar door. De lijst is eindeloos en kritiek op de overheid is er dan ook genoeg, des te meer omdat we er veel meer van afhankelijk zijn als vroeger.

Amerika

Niet alleen de burgers van Nederland komen in opstand, ook in Amerika komen zij in opstand. Al dan niet toevallig is dat ongeveer in even grote mate als in Nederland, ongeveer 26% in Amerika. Ook daar zoeken mensen wanhopig naar een verklaring voor hun problemen en zij vinden antwoorden bij Sarah Palin, Rush Limbauth en Glenn Beck. Deze rechtse populisten grossieren in verklaringen: zij geven Acorn de schuld, een globale samenzwering of, net als in Nederland, de moslims. Het zijn de hard core Bush stemmers, de laatsten der Republikeinen die het nu voor het zeggen hebben in deze partij.

De irrationele burger

Ik werd geïnspireerd voor dit verhaal door De irrationele burger. Het kán geen toeval zijn in de Groene Amsterdammer (abonn. nodig) van deze week. Hierin wordt uitgelegd waarom veel mensen - irrationele burgers - tegenwoordig bang zijn voor een vaccinatie. Aart Brouwer en Margreet Fogteloo komen tot de conclusie dat dit komt omdat mensen weer terug willen naar een eenvoudige wereld, ment grijpt daarom terug op vroeger:

[...] organisch leven, natuurgeneeswijze, biologische voeding. Het is nieuwe religie in een reactie op de moderne wereld. Meer algemeen wantrouwen ze expertise van professionals; ze zijn zélf de autoriteit. Ik zie het als angst voor de toekomst waardoor mensen die graag terugkijken in de tijd ook gevoelig zijn voor rechtse politieke stromingen. Maar je moet daar voorzichtig mee zij; je mag vegetarisme tenslotte ook niet zomaar koppelen aan fascisme. Maar als je de snel veranderende wereld niet kunt begrijpen, dan kun je met samenzweringstheorieën de chaos tot een logisch verband smeden. Het feit dat je kind ziek wordt staat dan niet op zichzelf, maar is begonnen die ene keer bij de dokter, etcetera. Je zoekt een verhaal achter het verhaal want het kán geen toeval zijn. Zulk gedrag is een symptoom van een gedesoriënteerde samenleving. Mensen gaan op zoek naar gelijken die het net als zijzelf wél begrijpen. Ze reageren star, het is een stroming van uncritical criticism.

Het geloof is voor velen weggevallen, de binding met andere mensen is minder hoogwaardig door de ontvouwing en dan zijn we ook nog eens afhankelijkheid van een instituut waarover kwaad wordt gesproken. Want volgens velen, vooral bij politici van rechts, is wat de overheid doet vaak per definitie slecht. Ronald Reagan heeft er de verkiezingingen mee gewonnen: 59% Agree With Ronald Reagan—Government Is The Problem en ook Margreth Thatcher zei: 'there is no such thing as society'

Verlangen

Men verlangt weer terug naar de tijd dat er duidelijk gezag en orde waren in een samenleving die veel overzichtelijker was dan nu. In Amerika gaan zij die het kunnen betalen dan ook daadwerkelijk in een Gated Community wonen en de rest kijkt naar Glenn Beck en Fox News, als men al naar nieuws kijkt, en stemt geestdriftig op Palin. In Nederland is nu Geert hun held, na Pim en Rita. Rechts draait tenminste niet om de hete brei heen zoals de draaikonten van links.

Rechtse politici willen dat de staat zo klein mogelijk is. Deze liberalen en libertijnen willen het liefst door een onzichtbare hand geregeerd worden, een nachtwakerstaat. Tot voor kort, vooral onder paars, deed links mee aan deze "de overheid is slecht" ideologie. Zij moet hier juist tegengas bieden. Niet omdat de overheid alles beter kan, of zaligmakend is, maar omdat zij nu op onverantwoordelijke wijze wordt afgebroken door de krachten die nu door rechts worden opgeroepen. Om te voorkomen dat we straks weer in Gated Communities moeten leven, zoals de Burghers van weleer.

Update 27 december 2009: In het programma Boeken van de VPRO interviewt Wim Brands Maarten van Buuren en Maarten 't Hart over de verandering in Maassluis:

Van Buuren: "Door die gedetailleerde beschrijvingen komt een wereld naar voren die nu niet meer bestaat, en krijg je een idee van wat voor wereld dat nu eigenlijk was. Uiteindelijk gaat het ook helemaal niet meer alleen maar over Maassluis: wat ik beschrijf kan in feite voor elke buurt in het Nederland van de jaren vijftig gelden. Een claustrofobisch geheel met veel bescherming en sociale controle. Maar: ik beschrijf het slechts. Ik breng er geen valse romantiek in. Ik wil de lezer gewoon door het wereldje van de jaren vijftig leiden."

De veranderingen in Maassluis illustreren de ontwikkeling van ontvouwing zoals ik dat hier heb geprobeerd te beschrijven.

----
Noten:
[1] Dat moet je dan ook weer niet overdrijven: de meesten van ons vinden compensatie in directe familie, kinderen en of partner.
----
Figuren:
* Een rijtjeshuis 
* Voorpagina van De draagbare de Swaan, bron Bruna
* Norbert Elias, bron Wikipedia
* Plattegrond van de Gated Community Lake Merial in Florida. Merkop dat de kaart lijkt op een ouderwetse schatgraverskaart en dat de alles dat niet bij de commnunity hoort is weergegeven als "Terra Incognita".
* Tom Tomorrow over de onzichtbare hand naar aanleiding van de kredietcrisis.