De weg van Charles Darwin: wetenschap of geperverteerde wetenschap?

Er waren twee opmerkelijke momenten in de 4e aflevering in de TV-serie De Beagle van de VPRO. Het ene moment stond in het script, het andere was toevallig. In het eerste geval werd mooi uitgelegd wat wetenschap kan zijn en in het tweede geval zagen we een voorbeeld van wat ik geperverteerde wetenschap noem. Niet het voor de hand liggende creationisme, maar het sociaal darwinisme.

De Openbaring

Voice over: De wereld die Charles Darwin tot dusver had gekend was dermate beperkt, dat wij, die achteloos in vliegtuigen stappen om te gaan zonnebaden op de stranden van Kaap Verdië, ons nauwelijks meer een voorstelling kunnen maken van de opwinding die zich van Darwin meester maakte bij het ontdekken van deze verre streken.

Hij kende het Engelse landschap, de heuvels van Kent, de bescheiden bergen van Schotland en hij had boeken gelezen van reizigers die hun verhalen over de wondere wereld op schrift hadden gesteld, en nu dit het volmaakt andere.

Plotseling was alles vergeten, de altijd oprispende zeeziekte, het stampende en stinkende schip en vol overgave stortte hij zich op de ongekende rijkdom van deze nieuwe wereld.

In deze aflevering werd uitgelegd dat het in de tijd van Darwin gangbaar was om te geloven dat de aarde in het jaar 4004 BC was gemaakt door Onze Lieve Heer. Door het vele graven van kanalen hadden de Engelsen echter ook al ontdekt dat je op veel plaatsen vaak de zelfde aardlagen tegenkwam met steeds dezelfde fossielen in de zelfde laag in de zelfde volgorde. Dit suggereerde natuurlijk dat deze lagen gedurende een lange periode in het verleden waren afgezet, iets dat men niet kan begrijpen als de aarde maar 6000 jaar oud is.

Wij weten nu dat de aarde veel ouder is, althans wij zouden dat moeten weten - ik laat even de aberratie van de creationisten buiten beschouwing.

Waar het mij om gaat is dat wij ons nu niet meer kunnen voorstellen hoe revolutionair het was naar een rots te kijken en dan te denken dat deze niet 6000 oud is maar wel ... 400.000 jaar, althans dat zou de geoloog en tijdgenoot van Darwin, Charles Lyell gedacht hebben van de rots waar de presentatoren van het programma naar stonden te kijken. Darwin had deel een van  Lyell's Principles of Geology bij zich, aan boord van de Beagle, en was dus bekend met deze voor die tijd revolutionaire ideeën.

Wij kijken niet vreemd op als we horen dat een rots 400 000 jaar oud is of 4 miljoen jaar oud en zelfs 400 miljoen jaar zal de meesten van ons (ten onrechte) niet bevreemden. Maar voor Darwin en zijn tijdgenoten was dit een heel nieuwe manier om te kijken naar de wereld. Men had deze aardlagen ontdekt en zag plotseling samenhangen en dimensies die daarvoor onbekend waren. In plaats van een wereld die 6000 jaar oud was keken ze naar een wereld die ... die misschien wel oneindig oud was. Waar lag de grens?

Hoever moest je terug gaan in de tijd? 4 honderdduizend jaar, 4 miljoen of 400 miljoen jaar? Een duur woord voor zo'n openbaring is paradigmaverschuiving, maar voor mij is openbaring even goed. Plotseling kijk je op een andere manier naar de wereld, de wereld die eerst voor je verborgen was wordt je geopenbaard. Dat is niet alleen voor Christenen weggelegd.

Sociaal-darwinisme

Het andere leermoment was een protesterende Kaapverdiaan. Een opgewonden jonge man maakte bezwaar tegen de plaatsing van het straatnaambordje met de naam "Darwinstraat".

Voice over: Op Santiago wordt een straat vernoemd naar Darwin, het is de eerste straat op het eiland die een naam krijgt.

Beeld: Naambordje "Av. Charles Darwin" wordt onthuld.

Randel Keynes: Het is een voorrecht voor Sarah Darwin en mij twee achterkleinkinderen van Darwin om deze plaquette te onthullen. En dat we erbij zijn dat deze straat Avenida Charles Darwin genoemd wordt.

Man met rasta haar: Je moet de mensen eerst iets over Darwin vertellen. Darwin heeft niks voor Afrika gedaan. Van hem komt het idee van de Europese suprematie. Van hem komt het sociaal-darwinisme dat Europeanen gebruiken als rechtvaardiging voor de uitbuiting door een 'superieur' ras. Europeanen gebruikten zijn theorie om te bewijzen dat ze 'n superieur ras waren. De sterkste overleeft. Dat is sociaal-darwinisme. Dat moet je erbij vertellen. Om naar Afrika te komen en 'n straat naar Darwin te noemen is een belediging voor Afrikanen.

Ik heet Malcolm X. Dat is mijn naam.

Beeld: De man loopt uit het beeld, en verdwijnt in de nacht van Kaap Verde.

Een eerste simpele tegenwerping is natuurlijk dat je Darwin niet kan verwijten dat er evolutie is, net zoals je Newton niet de schuld geeft van de zwaartekracht. Newton en Darwin hebben deze wetten slechts ontdekt en beschreven maar zijn er natuurlijk niet voor verantwoordelijk. Maar dit is toch iets te makkelijk. Hoe zit dat eigenlijk met Sociaal-darwinisme?

Heeft deze Kaapverdische Malcolm X toch niet ergens een punt? Als we al kunnen stellen dat Darwin de bedenker is van het Darwinisme, is hij dan ook de bedenker van het sociaal-darwinisme? Het is bekend dat volgens Darwin de wetten van de evolutie ook gelden voor mensen - de mens is immers een zoogdier en staat niet buiten de wetten van de biologie.

Volgens mij kun je echter niet stellen dat Darwin een sociaal-darwinist was, ook niet indirect. Sociaal-darwinisme is weliswaar geïnspireerd op de evolutieleer maar het is een verkeerde interpretatie ervan.

In de eerste plaats, om elk misverstand te voorkomen: Darwin heeft nooit beweerd dat bepaalde rassen superieur waren aan anderen, integendeel. Darwin was een voorvechter van afschaffing van de slavernij - een heet politiek hangijzer in zijn tijd. Mogelijk heeft zijn afkeer van slavernij zelfs een rol gespeeld bij de ontwikkeling van de evolutietheorie.

Alleen al daarom is het protest van de Kaapverdiaan misplaatst. Maar daarmee is nog niet de stelling ontkracht dat het sociaal-darwinisme een logische consequentie is van de evolutieleer.

Dus nogmaals, in hoeverre was Darwin een sociaal-darwinist? Als we even simpel stellen dat sociaal-darwinisme betekent "het toepassen van de evolutieleer op de mens" dan kunnen we stellen dat Darwin een sociaal-darwinist was. Zoals ik al schreef ging hij er vanuit dat de evolutie wetten ook van toepassing zijn op de mens. Bovendien zijn er zijn geen duidelijke aanwijzingen dat Darwin stelling heeft genomen voor of tegen het sociaal-darwinisme.

Wat echter moeten beseffen is dat sociaal-darwinisme een pervertering is van de evolutieleer. De evolutieleer onderzoekt het ontstaan en de ontwikkeling van soorten onder invloed van natuurlijke selectie. Het perverteren van het sociaal-darwinisme zit hem er in dat eerst wordt bepaald wat superieure en minder superieure eigenschappen zijn om deze daarna te rechtvaardigen als natuurwet.

Ik kan dat het beste illustreren met een voorbeeld. Neem de (toen gangbare) stelling dat de Engelsman superieur is aan de Ier omdat hij geletterd is, intelligenter is en over het algemeen van "hogere beschaving" is dan de Ier. In die tijd was Ierland een wingewest en waren de meeste Ieren zeer arm en ongeletterd. Het zou dan logisch zijn te denken dat Engelsen in evolutionaire zin superieur zijn.

Maar dit is geen redenatie die volgt uit de evolutieleer. Wat door evolutie beloond wordt als natuurlijke selectie is het krijgen van kinderen, liefst veel en liefst succesvol zodat deze ook weer kinderen krijgen. De fout die de sociaal-darwinist maakt is dat natuurlijke selectie wordt verward met beter of superieur. Wat wij als mens superieur vinden - de hoge beschaving van de Engelsman - heeft niets te maken met de werking van evolutie, het zou zelfs wel eens omgekeerd kunnen zijn: Ieren kregen meer kinderen dan Engelsen.

Dezelfde darwinistische drogreden wordt gemaakt door mensen die denken dat agressie, en assertiviteit in het algemeen, beter is dan meegaandheid. De basisgedachte is dan dat de natuur hard is, dat je moet vechten voor het voortbestaan. Nature tooth and claw wordt er dan gezegd: het leven is een constant vechten om het voortbestaan. Rat Race is ook zo'n mooie. Er kan zelfs bloed vloeien: oorlog. Diegenen die daar niet aan meedoen zijn week, slap. Er is zelfs een Engels woord voor in onze taal: losers. Dat woord kan niet vertaald worden omdat het meer betekend dan alleen maar 'verliezer'.

Maar ook hier geldt dat de redenering verkeerd is: eerst wordt een karaktereigenschap genomen - assertiviteit - die men goed vind. Vervolgens wordt deze eigenschap goedgekeurd door deze evolutionair te rechtvaardigen. Het is de omkeerde wereld.

Bovendien wordt vergeten dat agressie niet altijd de beste reactie is vanuit evolutionair standpunt: zij die ruzies ontlopen, niet gewond raken en geen vijanden maken, maar wel de tijd nemen om zich voort te planten zijn de uiteindelijke winnaars van de Rat Race, de vechtjassen van vandaag zijn de losers van morgen.

Overigens heeft de Kaapverdische Malcolm X ook wel een beetje gelijk: ons koloniale imperialisme werd wel degelijk goed gepraat met sociaal-darwinistische onzin, maar dat kunnen we Darwin dus niet verwijten.

De uitzending kan nog bekeken worden op de website van de VPRO.